NGA EUGJEN MERLIKA/

“Popuj, dëgjojeni poetin, dëgjojeni ëndërrimtarin e shenjtë. Në natën tuaj, që pa të do t’ishte e gjitha errësirë, vetëm ai e ka ballin të ndriçuar.”-/

VIKTOR  HUGO   nga  “Rrezet dhe hijet”/

Pak ditë më parë prof. Dr. Thanas Gjika, nëpërmjet shtypit dhe rrjeteve sociale, bëri një propozim të hapur për zgjedhjen e pritme të kryetarit të Shtetit shqiptar, një veprim institucional që diktohet nga kohët kushtetuese, sepse detyra e Kryetarit të tanishëm mbaron në verën e këtij viti.

1. Gjika, si një qytetar shqiptar, edhe se me banim në SHBA, e quajti me vënd t’i këshillonte politikës një emër për vendin e Qytetarit të parë të Republikës shqiptare. Mendoj se është një nismë e lëvdueshme fakti që z. Gjika vendosi të shprehë opinionin e tij, në lidhje me një ngjarje të rëndësisë së shkallës së parë në jetën institucionale të Vendit të tij. Më pëlqen t’a quaj atë nismë si një përçapje për të filluar një bashkëbisedim të hapur e të sinqertë ndërmjet politikës e shoqërisë shqiptare. Duhet të jetë një hap i nisur nga e dyta e jo i diktuar nga e para, një veprim që duhet të tregojë se shoqëria është e gjallë dhe politika synon të vendosë marrëdhënie ndërtimtare me të, duke u munduar të mos thellojë hendekun  që e ndan, por të vendosë ura lidhjeje të mendimeve e veprimeve.

Në këtë kontekst dua të shpreh edhe un një opinion, i cili përputhet me atë të z. Gjika. Është fjala për emrin e personit, të cilin nismëtari e quan si më të përshtatëshmin për t’u ngjitur në krye të Shtetit. Ai emër është z. Visar Zhiti, i njohur në Vendin e tij, në mjediset shqipfolëse e në botë. Mbi atë emër do të duhej  të gjëndej një mirëkuptim i përgjithshëm i politikës shqiptare, në tërësinë e saj.

Megjithë vështirësinë e madhe që paraqet kjo sipërmarrje, për një sërë arsyesh e motivesh, të trashëgimisë e të çastit të tashëm politik, po të merret me përparësinë e idesë se Presidenti i Republikës duhet të jetë më shumë shprehje e vullnetit të bashkuar të qytetarëve, se sa e një partie apo grumbulli të tillash që fitojnë zgjedhjet, ndoshta mund të gjindet udha e mirëkuptimit.

Visar Zhiti është një figurë kaq e njohur sa që nuk ka nevojë për asnjë paraqitje. Vlera e tij letrare i ka kaluar me kohë sinoret e botës shqiptare dhe është bërë një përfaqësuese e shkëlqyer e saj në botën e madhe. Pa rradhitur mendimet e shumë intelektualëve shqiptarë e të huaj për veprën e tij, po mjaftohem me një shprehje të studjuesit të shquar të botës shqiptare, kanadezit Robert Elsie : “Visar Zhiti është shkrimtari shqiptar jeta dhe vepra e të cilit, mbase, pasqyron më mirë historinë e kombit të tij.” Një vlerësim të tillë besoj se nuk e gjejmë në asnjë jetëshkrim të Kryetarëve të Shtetit shqiptar.

Duke shtjelluar mendimin tim vetiak, që besoj se përkon edhe me atë të shumë të tjerëve, sidomos me atë të bashkëvuajtësve tanë në regjimin komunist, do të mundohem të rrjeshtoj këtu, në këtë shprehje të lirë opinioni, se pse bashkohem me yshtjen e z. Gjika e pse e quaj Visar Zhitin kandidatin më të përshtatëshëm për postin e Kryetarit të Shtetit.

Zgjedhja e z. Visar Zhiti do t’ishte një shenjë e prekëshme, jashtë çdo lloj demagogjie, e shkëputjes së Shqipërisë nga e kaluara e saj diktatoriale. Për klasën politike shqiptare, përfytyresa e një dukurie të tillë në opinionin ndërkombëtar është tepër e rëndësishme. Mjafton të kujtojmë se vende të tjera si Ҫekosllovakia e Polonia, në fillimet e demokracive të tyre, patën në drejtimin e Shteteve të tyre personalitete të njohura të disidencës kundërkomuniste, të cilët përfaqësonin kursin e ri të politikës. Kjo dukuri e shtoi besueshmërinë e “botës së lirë” kundrejt atyre shoqërive, me pasojat pozitive të njohura. Tek ne ka qenë një dukuri pozitive prania e dy Kryetarëve të Kuvendit nga rradhët e ish të përndjekurvet, Pjetër Arbnorit e Jozefina Topallit, por dhe ajo ishte shprehje e vullnetit të një shumice partiake (PD), e jo e një mirëkuptimi shumëpartiak, siç kërkohet tani në personin e z. Zhiti.   

Sendërtimi i një synimi të tillë, nëpërmjet një mirëkuptimi të politikës në tërësi, do të ishte një tregues edhe i një tjetër dukurie pozitive e të rëndësishme, asaj të dëshmisë se përballë sfidave të mëdha kombëtare, vetë kombi nxjerr në pah e i bën zotërues faktorët e bashkimit, duke u dhënë përparësi në vendimet madhore të tij. Do të ishte edhe tregues i një tjetër fakti, në kundër prirje me të shkuarën tonë, atë të vlerësimit të pasurive të vërteta intelektuale  kombëtare e vënies së tyre në vendin e duhur.

Figura e poetit të nivelit botëror, i njohur dhe i vlerësuar nga shumë personalitete e institucione të botës së sotme, do t’i jepte një prestigj e një zë të mirë edhe vetë institucinit të Presidencës së Republikës shqiptare, shumë më tepër se sa qënia në të e një përfaqësuesi të politikës së vjetër apo të re, apo më keq akoma, e një kukulle në duartë e atyre që fitojnë zgjedhjet. Përvoja e tij e gjatë në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare do t’ishte një tjetër atù e domosdoshme në kryerjen më së miri të detyrës së tij, ashtu si edhe pjesëmarrja që herët në proçeset demokratizuese, vitet si deputet në Kuvendin e Shqipërisë, detyra si ministër e të tjera veprimtari politike e shtetërore.

Për vetë natyrën e tij, për formimin kulturor, për lidhjen shpirtërore që ka me Vendin e tij, mendoj se është një njeri që bashkon e nuk ndan, një figurë e cila mund të bëhet pikë riferimi e vlefshme për të gjithë qytetarët, por edhe për të gjithë segmentet e politikës, të cilët mund të shohin në të një siguri, në drejtim të barazpeshave institucionale.

Shtati moral e dinjiteti vetiak, të dy të shprehur pakundërshtueshmërisht, si në provën e madhe të burgjeve politikë gjatë diktaturës, ashtu sikurse edhe gjatë ushtrimit të detyrave të ndryshme në vitet e demokracisë, përbëjnë një çertifikatë sigurie se ai do të jetë njeriu i duhur në vendin e duhur, në një periudhë kur jeta politike dhe administrative shqiptare paraqet zbrazësira, deri në humnera, sa i përket faktorit moral. Një Kryetar i tillë do të jepte ndihmesën e tij themelore në moralizimin e institucioneve.

Kryetari i shtetit shqiptar duhet të jetë edhe një figurë e njohur në të gjitha bashkësitë shqipfolëse që jetojnë nëpër botë, qoftë si pakica kombëtare, si qytetarë të shtetit të dytë shqiptar, apo si pjestarë të mërgatave shqiptare në Vende të ndryshme të botës. Mendoj se figura e z. Zhiti mund të jetë ajo më e vlerësuara në gjithë këta mjedise, një figurë në të cilën çdo shqiptar do të ndihej i përfaqësuar. Si një personalitet i njohur në të gjitha mjediset mbarëkombëtare, në sajë të veprës së tij letrare, mund të bëhet një pikë e rëndësishme riferimi edhe për problemet e përgjithëshme e të veçanta të gjithë kombit.

Ishin këta disa nga motivet për të cilët vendosa t’i bashkohem nismës propozuese të z. Gjika, të cilin e falënderoj shumë për mendimin e tij të vyer. Nëse këta motive shihen si qenësore, të vlerta e të bashkëpranueshme nga aktorët kryesorë të politikës, është rasti që këta të fundit, kur të vijë çasti, të lenë mënjanë mëritë vetiake e politike, të ulen në një tryezë të përbashkët, në të cilën të vendosin me vullnetin e tyre të lirë, pa shtysat apo detyrimet e të tjerëve, të votojnë në krye të Shtetit një koleg të tyre, disi të veçantë, një nga intelektualët më në zë të hapësirës mbarëshqiptare, z. Visar Zhiti.

Uroj që kjo zgjedhje, gjatë këtyre muajve, t’ishte objekt rrahje mendimesh, në shkallë të gjërë, edhe për të vërtetuar se jetojmë në një demokraci, në të cilën mendimi i lirë gëzon plotësisht të drejtë qytetarie.

Janar 2017                                                                 Eugjen Merlika

Nga Visar Zhiti/*

Gazeta”Dielli” e publikon me rastin e 27 Janarit, Ditës së Kujtesës/*

KJO DITË E GJITHË PËR TË KUJTUAR/

Çdo Solomoni, të persekutuar a mbret, /

  ligjvënës a mjek, poet e mik, kushdo qoftë, /

edhe në harrime, edhe pa këtë emër…/

Kjo ditë e gjithë për të kujtuar… /

Por tmerri është më i madh, nuk e nxë dot kjo ditë, /

del përtej, Kanë mbetur nëpër ajër klithma pa gojë/

dhe lotë pa sy, /

të përziera me shiun që nuk bie, por rri pezull /

si ankthi. /

Dhe trishtimi i mëpastajmë si lodrat e fëmijëve /

pa fëmijët, /

të shkelura, të thyera./

Urtësi pleqsh të flakura tej si borsalinat e tyre të çara/

dhe heshtje e zezë si një qen këmbëthyer,/

gjysma macesh, copra pasqyrash, flatra zogjsh e librash…/

I vërvit era andej-këndej apo kujtesa e çoroditur./

Në rrugën e zbrazët një këpucë gruaje e hedhur,/

si zemër e shtrembëruar, e kuqerremtë si gjak i tharë…/

Ku po e çonin  jetën? Ku?/

Shpejt, shpejt, shpejt, ec, lëviz!/

Ju – andej harrimit,/

këtej harrimit – ju./

Shtyhuni! Të nisen makinat? Ku? Ku? Dhe urdhërat

kanë mbetur nëpër natë, në natën që s’ka yje,

por tela me gjëmba.

Në natën e fundit, ku nuk zbardh më…

Nga lart na vijnë fatkeqësitë, por jo nga Qielli.

Nga Golgota e dënimit

ku ngjitemi vetë, kurse rrënjët

janë gjithmonë poshtë

dhe po vetë i ushqejmë me farkeqësitë tona…

Avitem dhe unë andej, kaloj në kohë i lemerisur,

ndal ndanë tyre, shpirt dhe i largët,

plagë që vetëm dhëmb, dot nuk pëshpëris: të kishit

shkuar në vendin tim, dikur,

nuk do ju përzinin, do ju prisnin nëpër shtëpitë e varfëra,

do ju mbronin, edhe pse të pushtuar

nga vrasësit e përbashkët. Bukën

dhe frikën me ju do ta ndanin. Se ndodhi vërtet,

si nuk ndodhi?

Qëndresa dhe nderi si në librat tuaj të lashtë…

Popull i zgjedhur, që dhe Zoti na zgjedh, s’e dimë pse,

për të vuajtuar,

se vuajtja të bëka më të mënçur

e martirizimi të shenjtë. Të ecësh

pas një Krishti prej ere, me dishepujt e përhapur gjithandej.

Në vend të breroreve të tyre përshfaqen

pllanga të dritave të projektorëve të luftës…

I gjatë rreshti, shumë i gjatë,

gjysma në të shkuarën

dhe gjysma në të ardhmen

dhe thashë, nuk mjafton një ditë për të kujtuar…

Këpucë të kalbura, që ecin vetë pa këmbë. Mos

janë këpucët e vuajtjes, të durimit të padurueshëm,

të frikës së shndërruar në guxim paranojak? Ja,

dalin nga rrethimi, poshtë telave me gjëmba, ku po shkoni,

mijëra këpucë, se si jeni, gojë ulërimash të vrara,

nuk ju nxë dot asnjë kujtesë,

pirgje leckash të gjalla, por krimi

është më i madh, ohu-u, sa i madh! Dhe sa e pakët

ndjenja e atyre që kryejnë krime, më e vogël

se guriçka brenda në njërën nga këpucët e vdekura.

Edhe unë, i zbathur, me këmbët e përgjakura,

me thembrën sikur të ishte e Akilit,

me një shigjetë fatkeqësi të ngulur, që s’duket,

nuk marr nga ato këpucë jetime. Dhe në m’u bindshin,

jo, jo, teksa endem mes tyre dhe kërkoj një amanet

të fshehtë, teksa i mbush me elegji

këpucët e zeza të netëve

dhe këpucët e lodhura të ditëve…

Kujtesën e botës e mbyti gazi i kobshëm i furrave.

Ky hi i hidhur jete s’është nga zjarri,

nuk bën genocid zjarri

dhe nuk çmëndet pas ndonjë doktrine. Kolla e krimit

u përhaq gjithandej, te rrugët e dyert,

kolliten shkallët, dritaret, shpresa, automatiku i zi,

deliret, pemët, librat, zhgënjimet, pendesa, stinët,

ëndrrat kolliten në ëndrra të sëmura…

Dhe ai sapun makabër, i nxjerrë nga të gjallët,

si mund t’i lajë duart e ngjarjeve?

M’u mor fryma, errësirë… Më sillni një rreze të thyer,

diçka që feks, një pikël drite sa loti. Ç’janë këto vezullime?

Mijëra unaza të mijëra gishtrinjve të prerë,

në atë shiun e ngrirë që nuk bie…

Po ora, ku është ora e njeriut, vajti vonë

për kthimin

ku s’do të mbërrihet dot asnjëherë.

Kërkëllijnë skeletet,

çohen nga balta e asgjësë dhe kërkojnë mishin

që ua zhvatën,

duan pyllin e djegur të flokëve. Ditën e hapur të syve.

Kujtesën prapë. Përsëri. Gjithmonë. Pa kujtesë bota

bëhet  vetëm një kafkë.

Pse heshtin fjalët, po kalben

bashkë me buzët e kohës,

puthja e mortjes mbulon brigjet

dhe mijëra e mijëra këpucë bosh mbushen me shi

dhe ecin mbrapsht, i aviten zanafillës.

Fundosen në gropën ku kanë hedhur të gjallë njerëzimin,

se qoftë dhe vetëm një njeri, ai është njerëzimi i gjithë.

Skeletet me koska mermeri

ulërijnë për atë pjesë jete të pakryer

më fort se sirenat ngjethëse të atyre trenave të egër

që s’ndalnin asgjëkundi,

veçse në stacionin e fundit të vrasjeve.

Por ka prapë stacione, le të bien epidemitë përreth, është ai

i ndërgjegjes së popujve,

stacion tjetër i fantazmave… Stacioni i tmerrshëm i kujtesës…

Ja, erdhën nga prapa diellit. Stacioni i fundit

i mallkimeve.

Ju – andej harrimit,

këtej harrimit – ju. Në mes ndarja

si një e çarë fatale e tokës.

S’ka më rreshta, as rregull,

turma mëkatesh, histori e shqyer

nga bishat që s’kanë histori, vec atë të daljes nga shpellat,

gjëmojnë hapat e shurdhëta të akuzave të gjërave, se ç’lëviz

poshtë dheut të huaj, hapen vetë varret masive, dal

dhe unë. E si të mos jem hebre, kur dhe unë

kam holokaustin tim?

Kohë s’kam dhe aq që të ringjallem,

vërtitem në vorbulla gjyqesh,

jo në atë të fundit,

kërkoj ashtu si pallton time të kalbur – kujtesë,

vetëm një ditë, e ç’i duhet më shumë një fantazme.

Parandjenjat rendin me motorë të zinj rrugëve të natës.

Mbi një fron era shfleton fletët e një Kurani vëllazërie…

Pallton time e ka vrasësi im, jo se është aq shumë ftohtë,

por nga që do të përvetësonte dhe fatin tim,

atë që duhej të kisha, të mëpastajmin…

Palltoja e fatit shndërrohet në metal të ndryshkur, e ngrirë

mes erërave

ashtu si këpucët e zbrazëta në bregun e një lumi,

që nuk harron. Ku i pashë, në ç’makth?

Të jetë art aluçinant? Pse ka më pas kësaj? Shpirti

gjithmonë është lakuriq në qiell.

E ku mjafton një ditë për të kujtuar,

nuk i nxë dot të gjitha… ja, vjen agu i ditës tjetër

me një diell kryecopëtuar. Nuk mjafton as kjo ditë,

aq më pak një jetë.

As harresa nuk mjafton, s’mundet, nuk e përpin dot

të tërën, nuk mjafton as vdekja.

T’i kujtojmë të vrarët tanë… Vrasja e tyre na kujton

që nuk i mbrojtëm dot, por të mos rivriten me harresë…

Të vrarët nuk kanë vdekjen e tyre,

prandaj ata nuk vdesin kurrë.

Kurse vrasësit, ah vrasësit, ata janë të pa edukuar,..

Po kjo është pak që mund të thuhet e s’ka rëndësi për ta.

Të egër janë, të tmerrshëm, pa shpirt, asgjë s’kanë

që të mund t’u shkojë në Qiell.

Në baltën e ferrit do të mbeten duke e bërë baltën

edhe më të keqe…

Koha pa kohë, e gjithkohëshmja… ecën

me hapat e zbathura të një Krishti.

U riktheve, Bir? Po përse kthimi i ngjan

një lamtumirë që s’mbaron, që lëkundet si dorë e këputur,

ja, u zvogëlua prej largësisë, u bë si ajo dorëza prej argjëndi,

yad  e quajnë hebrenjtë,

që me gishtin e zgjatur të saj lexojnë librat e shenjtë.

Prekini plagët e mia dhe dora do ju shndërrohet në argjend…

Ç’po shkrin kështu mbi Ungjillin tim, çasti?

Pika të nxehta kohe,

pikon kujtesa prej dylli e qiririt që ndeza

dhe flakëza, duke mos gjetur mbrojtje mes qerpikëve,

mërgon nëpër yjet e largët.

Romë, datë e harruar…

 * Asambleja e Përgjithshme OKB-së e caktuar 27 janarin Ditën Ndërkombëtare të Holokaustit. Kjo datë përkon me përvjetorin e çlirimit të kampeve të vdekjes Auschvitz-Birkenau nga forcat sovjetike në vitin 1945.

Në librat “Rrugët e Ferrit” dhe “Ferri i çarë”, të botuara para ca vitesh, që autori i tyre, Visar Zhiti, i quan me neologjizëm “burgologji”, ndër të tjera gjejmë dhe copëza rrëfimesh për shkrimtarin Dritëro Agolli e të tjerë, të cilat dëshmojnë, mbase më mirë se një intervistë sot, të vërteta dhe ndjesi, me realizëm dhe sinqeritet, të vendosura në kohën e tyre, që japin dhe një aspekt origjinal të vetin dhe spontan në diskutimet e shumta e kontraverse për Dritëroin, në ditët pas shuarjes së tij.

Po vendosim nëntituj të tjerë për t’u kuptuar më mirë gjatë rileximit të tanishëm të copëzave, të nxjerra nga librat e sipërpërmendur. 

NË BIRUCË:

…Nuk duroheshin poezitë e dashurisë, pa një të dashur. Ishin si përqafimet e pardesysë. Naim Frashëri – si ato retë përmes hekurave. Larg. Ndërsa poetët e tanishëm, ata që shkruanin në Tiranë, dukej se nuk e kishin idenë e vuajtjes. Shpirtpërzënë. Përsëritja poezinë e Dritëro Agollit për nënën, Hatixhenë e urtë, ngaqë ishte dhe kushërirë me nënën time, dhe rënkoja së brendshmi… Më kishte marrë malli për jastëkun e saj. Mbahu, bre, mos ki dert, burgu për burra asht, do të më thoshin poetë nga Kosova. Shkreli. Podrimja. Vinca. Ç’kisha mundur të lexoja. Thërrisja në heshtje. Thirrja ishte si ndihma e shpejtë.

*  *  *

– Po kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, Dritëro Agolli, ç’mendonte për ty? – u bë dinak hetuesi se mos nxirrte ndonjë gjë nga përzierja e inatit tim me dëshpërimin.

– Ai e ka parë librin tim dhe e ka pëlqyer. Më dërgoi edhe një letër inkurajimi. (Mos po rrëfej si shumë? Kujdes!) Duke qenë poet komunist, atë duhet të besoni.

– Ne e besojmë, por jo për ty. Dritëro Agolli s’të ka njohur… Vazhdojmë. Pse Xhevahir Spahiu donte të të botonte një cikël të dytë poetik brenda vitit në revistën “Nëntori”? Për ku po të niste? Në ballë, si veten? A nuk i ka mjaftuar kritika që udhëheqësi ynë       i dashur, shoku Enver Hoxha, i ka bërë? Dhe ty s’të mendoja kaq të gënjyeshëm, kalama. Po ku e di ti, mor i zi, se si bëhet përpara! Me ne flitet ndryshe, s’është redaksi këtu. Por edhe redaksitë janë tonat… Apo aq kuptoni ju, poetucët? – Hetuesi heshti. – Në të vërtetë, – shtoi pas pak, – autopsinë tënde, siç i thua ti aktekspertizës, e ka bërë një tjetër, miku yt… – përfundoi dhe buzëqeshi, ngaqë ia arriti të më çorodiste. – Ik! Ik!

*  *  *

– Por ty të kërkuan dhe për shkrimtar, renegat! – m’u vërsul prokurori, megjithëse në moshë, por e mbajti hetuesi: “Rrini, mos u shqetësoni ju, se e ndreq unë”.

Për se do ta kishte fjalën, kur thoshte se më kishin kërkuar për shkrimtar? Ëhë, ngaqë në gazetën “Mësuesi”, ku kishin dalë disa shkrime të miat e ishin pëlqyer, m’i botonte gruaja e kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve, Dritëroit, që punonte atje, kishin kërkuar të bëhesha gazetar. I plotësoja kushtet, kisha bërë 5 vjet mësues fshatrave.

NJË TJETËR SHKRIMTAR NË BURG

.

…i futi në një si tub të gjerë hekuri, të cilit tubisti i burgosur i saldoi kapakë… si i beson atij? – nuk më tradhton mua ai, se e di ç’e gjen, le që ngelet personazh negativ përjetë…  hapën një gropë dhe i futën në një vend sekret në minierë, nën dhé. Do të vinte t’i merrte kur të binte komunizmi. Fantastik, ë, me këtë besim të mrekullueshëm e të frikshëm njëherësh!

Dhe iu kthye poezisë, me strofa të rregullta, me rima, me një thjeshtësi si të Dritëroit, mos ma kujto, më tha, kur po i lexoja dhe ato. Poezisë nuk i ruhej dhe aq shumë. Jo se janë më pak të rrezikshme, por kuptohen më pak. Na ndihmon dhe kjo, përsërita unë, këtu nuk na marrin shumë seriozisht.

Edhe ato ndoshta i bëri rul dhe s’dihej ku i fshehu.

RRËFIMI I NËNËS SË TË BURGOSURIT:

.- Po unë shkova atëherë, – vazhdoi nëna, – takova (N)Dritëronë – i vinte një “n” përpara emrit të kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, ashtu si nga anët e saj, – i vajta në shtëpi, edhe djalit të kryeministrit, atij që shkruan, i shkova në punë, ndala dhe Ismail Kadarenë në rrugë…

Shtanga. Nuk e dija. Si do të ketë folur me ta kjo grua e urtë shtëpiake, e gjora, që s’lexon dot një libër vetë tani e megjithatë “Perëndesha ime e Mbrojtjes”, po, po, kështu kam thënë në poezinë që kisha bërë me mend në qeli dikur! E ka ajo tani, në gji, mbase Shpëtimi…

– Por para meje, – vazhdonte të tregonte nëna, – kishte ikur ai… me vrap, nga Lushnja në Tiranë, lajmëroi që ishe arrestuar, që të t’i hiqnin poezitë nga revista… ç’pati? – apo nga që shkruan edhe vetë, po ti mos u mërzit…

Dritëroi, Kadareja, djali i kryeministrit…

(vazhdon rrëfimi i Nënës)

 Me të marrë haberin e keq se ma arrestuan djalin e vogël, thashë se luajta nga mendtë. E kisha andej larg, në Kukës, mësues maleve. Ç’heq tani, korba unë, o Zot, mos i lër të ma torturojnë, mbajua dorën! (I dridheshin buzët dhe zëri.) Thashë të hidhesha nga dritarja a te rrotat e makinave. Po i duhesha shtëpisë, fëmijëve, djalit në burg. Nuk na i ndanë burgjet, që u shofshin! As e dinim pse e arrestuan dhe as na rrëfenin. Nga t’ia mbanim? Lushnja bënte sikur s’dinte gjë, beqim s’dinin vërtet, veç erdhën dhe na kontrolluan ca civilë, i dija të komunales. I morën djalit 39 fletore e blloqe me vjersha e me kudiunë se ç’shkruante, e zeza! Qysh jam gjallë! Prandaj do të ma kenë zënë, thashë. Të iknim në Kukës, po ku? Në Degën e Punëve të Përbrendshme, kalli flamën si i thonë, po ata s’bëjnë pa urdhrin e Tiranës. Dridhesha si purtekë. Qaja. Kujtoja burgun e burrit, e njihte gjithë qyteti, i nderuar, e donin, shkruante dhe dilte në skenë, në teatër. Po ku pyesin këta, luftë klase ulërijnë, duan gjak. I ka mësuar ai sojzëzi, Stalini, që ia nxjerrtë kockat qeni! Plaçkat e tim shoqi, që m’i kthenin kur i çoja bukën, që s’ia jepnin, të poshtrit, gjë prej gjëje, i gjeja me thonj brenda, me dhëmbë të përgjakur, të shkulur me darë, siç e torturonin, m’i tha më vonë ç’hoqi, por u bëri ballë. Kunatin ma vranë, e hodhën shkallëve gjatë hetuesisë, arsimtar ishte, se ata të grupit të deputetëve do të lidheshin me të, thoshin. As varri s’i dihet. Atë që kisha si vëlla e si baba, që më rriti mua, jetimen, e pushkatuan. Prefekt në Gostivar e Tetovë kishte qenë. As varri s’i dihet as atij. Po varr është kudo. Tani më morën djalin. Pse? Pse? Korba unë! Vjersha bënte, s’bënte gjëra të liga. Dhe ika me një frymë në Tiranë… Po ai pse lajmëroi që t’ia hiqnin vjershat nga revista? Dhe mik, pse kështu është miku? Se, po t’i dilnin, mbase ia lehtësonin dënimin. A ia bënin më të rëndë, e ku i dihet?… Eh, desha t’u thosha shkrimtarëve që donte djali im, që kishin emër, që ai… E ç’t’u thosha, xhanëm? Ndritëronë e kam dhe kushëri, kryetar i shkrimtarëve është, i Partisë, me autoritet, i çqonjtur.

 I vete dreq e në shtëpi. Tek ai pallati në qendër, kubist a ç’i thonë, me arkitektin në burg. Trokëlliva në derë herët në mëngjes. Sikur ndjeva hapat e Hatixhesë, s’ëmës së Ndritëroit. Më pritën mirë, me pije e kafe. “Rri”, – më thanë. U qava hallë. Ndritëroi mezi fliste, s’e di a e dinte, po u trondit. “Nuk të futin kot në burg, – më tha, – marrin informata. – Shokët t’i zgjidhte. Vjershat ia kam lexuar, më kanë pëlqyer, po ashtu janë vjershat, si të duash, të mira, të këqija. Do të shkoj dhe te prokurori i përgjithshëm, do t’ia them…” “Dritëroi përpiqet, por s’ka ç’bën, – tha Sadija, e shoqja, kur mbetëm vetëm. – . Ja, unë kam një njeriun tim në burg, dhe ordiner, por s’e nxjerr dot… Ne ia dhamë dorën, por ai…” Cili? Ika e hutuar. Ma bëni hallall shqetësimin, u thashë. Të na vish, sa herë té duash, – më thanë, – ne ju duam.

Mora urbanin për në Kinostudio. Kisha Ilirianin me vete, se ku i gjeja dot unë. Tirana është bërë e madhe. Kërkova Bashkim Shehun, të birin e kryeministrit, shkrimtar në vërsën e djalit tim është, e donte im bir, pavarësisht se Mehmeti na kallte datën, na shoi me partinë. “Ai është”, – më thanë. Sa zbriti nga autobusi, e ndala. Ia thashë. I erdhi keq dhe u zbardh në fytyrë. “Atje ku ka hyrë tani ai, – vazhdoi, – unë s’bëj dot gjë. E kam të ndaluar, të pamundur. Po më pyetën, do të flas mirë, ashtu siç e kam njohur.” Dhe u ligështua në fytyrë. Më përqafoi. U vra i ati, vetë a e vranë, dhe e futën në burg, s’e di a është takuar me tim bir, i shkreti.

Shkova prapë në Tiranë, kërkoja Ismail Kadarenë. Më thanë kur vinte në atë kafenenë e shkrimtarëve, jo, klub a lidhje, se s’ia angllandis dot emrin, ku mblidhen dhe llafosin, dhe pinë kafe. E dija atë pallat, është martuar Mbreti aty.

Prita ca më lart, tek sheshi. U ngjita më lart. “Po vjen”, – më tha Iliriani, që e kisha në krah. E ndala vetë, ia thashë hallin. U ndie ngushtë. Më vuri dorën në sup. “Mbahu”, – më tha. “Ç’të mbahem, – i thashë, – dhe ku?” U kthye nga e shoqja. I tregoi për mua. Se si më vështroi ajo, me dëshpërim, si ca ikona. – “S’jam në gjendje ta ndihmoj dot, besomë, jam vetë keq e s’e di kush mund të bëjë tani, – po më thoshte ai. – E takove kryetarin e Lidhjes së Shkrimtarëve? Unë s’mundem, se… – ah, ia mbaj mend fjalët, – kurajë, – dhe bëri duart kështu, – bëftë Zoti”, – më tha, më përqafoi edhe ai dhe u ndamë… Sa e donte djali im!

Përmes lotëve pashë nga statuja e madhe e Skënderbeut. T’i lutesha atij, ndoshta ishte më pak i ngurtë se njerëzit. Për se e mbante atë shpatë? Ngrita kokën nga qielli. Lëvizi. M’u rrotullua. Sa larg është Zoti nga ne, na ka harruar. Po s’i prishëm ne kishat dhe xhamitë, jo, por shteti i komunistëve, që u përmbystë e i zëntë nën vete! Zëvendësuan kishat dhe xhamitë me komitete partie dhe komitete ekzekutive dhe… na ekzekutojnë.

“E ndihmoftë Zoti!” – më kishte thënë Kadareja, mirë, mirë, po ku ta gjeja? E di që është i madh! Aty kemi shpresa, ai është ngushëllimi ynë, por këta s’e lënë as Zotin. S’kanë… Jeta është e shkurtër e këta ta shkurtojnë më shumë, por unë s’do të vdes, do t’i lë mënjanë sëmundjet dhe kusuret e mia, do të mbaj gjallë tim bir, çmosin do të bëj… dhe ai shkruan prapë në burg, fshehurazi. Ruama, o Zot! Atë dhe vjershat e tij.

PAS BURGUT… DERI NË PARLAMENT.

Ç’po lexon tani?

– Pak.

– Shkruan më? – Për fat nuk priti përgjigje, por vazhdoi të fliste. – Ti duhet të botosh, mjaft mbete i ndaluar. Këto punë i kemi ne në dorë, e di?

– E di, – thashë.

– Kush të pëlqen më shumë Dritëroi apo Kadareja? – u hodh ai që thirrej herë pas here “shef” me ndjesinë se po m’i gjente telat. – Edhe ne lexojmë ca, – shtoi, – por s’na lënë punët e shumta, armiq ka shumë, me gjithë punën e madhe edukuese që bën Partia, ata shtohen. E pe ç’ishte të jesh armik. Ti s’je më tani. Po s’më the, kë pëlqen më shumë Dritëronë apo Kadarenë?

– I lexoj të dy… me kënaqësi, – thashë.

       – Intelektualët tanë pëlqejnë Kadarenë më shumë, – vazhdoi ai, – këtë informacion kemi, edhe unë jam intelektual, për biokimi kam studiuar atje ku ke studiuar edhe ti, mësues kam qenë si ti, pastaj operativ në zonë dhe tani jam nënkryetar dege. Nevojat e atdheut. (Atje ku i bëhet nevoja atdheut, e ktheja unë shpesh me vete, kur e dëgjoja këtë slogan.) Mua vetë më pëlqen Dritëroi, është popullor, – po dëgjoja turbull llomotitjet e tij. Po sa do të zgjatë kjo? Do të doja të klithja: “Mjaft! Duaji sa të duash ata të dy! Thuajmëni ç’keni planifikuar, t’ju them ç’kam ndër mend; ju bëni tuajën, unë timen dhe…” – A vijnë njerëz në shtëpinë tënde? – ndërroi rrjedhën e bisedës shefi.

*  *  *

Kisha pasur dhe një letër nga Dritëroi, para se të më burgosnin, por nuk po e gjeja dot, ndoshta ma kishin marrë gjatë kontrollit në shtëpi, por shpresoja të mos më kishte humbur.

Më vinte çudi që më ishte përgjigjur, se i kisha shkruar si kryetar i shkrimtarëve për dëshpërimin tim në lidhje me poezitë. E lexoja shpesh atëherë, shkruar me dorë, me stilograf të trashë. Më jepte kurajë dhe më thoshte se vlerat nuk humbin, pavarësisht nga vështirësitë, që i kalon kushdo. Çdo libër i ri më emocionon si i pari, i kuptoj ndjenjat e tua, më shkruante, por bëj durim.

Emri, firma e tij, që më jepnin një si ngrohtësi. Por rashë më keq, fare në ferr dhe i humba të gjitha.

Fshehurazi prisja që porosia e tij në letër të ishte e vërtetë, më e vërtetë se ai si kryetar, porosi poeti. Po, unë jam komunist, thotë ai tani i zhgënjyer dhe i dëshpëruar. Pikërisht zhgënjimi i tij, ai dëshpërim janë më të çmuarat për poezinë. Përballë hipokrizive të tjera përreth, mashtrimeve dhe pabesive, ai, si i tërhequr disi, mbetej më njerëzor. Me mllefin e kundërshtarit. Por ai është poeti, i përsërita vetes, shiko ato që ka shkruar, në të pëlqefshin, kjo ka rëndësi, paçka se ndonjëherë i vërsulet edhe ai letërsisë që po del nga burgjet, e mo, i futën në burg ja ashtu…

– Si? – e pyeta, kur ai ishte deputet dhe unë punoja në Parlament, po pinim nga një gotë atje ku ka qenë selia e Fan Nolit. Edhe ai kishte bërë një revolucion allabolshevik, u pendua, iku, u vesh prift dhe më rëndësi i jepte të qenit përkthyes i Shekspirit sesa kryeministër-llëkut. Kjo prapashtesa turke “llëk” është e pazëvendësueshme në ca raste, – i thashë Dritëroit.

– Do të doja të kisha qenë burg, – m’u përgjigj ai i dëshpëruar. – Nuk më futnin.

– Jo të gjithë e meritojnë, – bëra shaka unë.

Në një status në faqen e tij në facebook, shkrimtari Agron Tufa, drejtor i Insitutit të Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit, e cilëson të nxituar, të papërgjegjshme dhe mjaft e dëmshme p deklaratën e Bujar Nishanit kundër poetit Visar Zhiti se “ka qenë spiun në burgun e Spaçit”. Statusin e tij Agron Tufa e shoqëron me dokumentin origjinal nga Sigurimi i Shtetit, të cilin e disponon ISKPK. Ja statusi i plotë:

*Lek Mirakaj:A nuk do ishte e mjaftushme vetë dekorata që Z.President i ka akorduar Visarit për qëndresën e tij në burgjet e komunizmit. A nuk janë të mjaftushme shprehjet e vlerësimet që lideri i Partisë Demokratike dr.Sali Berisha, ka adresuar në drejtim të personit të Visarit./

Burgu i Spaçit. Një ditë pranvere e vitit 1980. Lek Mirakaj, ishte dërguar atje për të vuajtur ferrin e qelive dhe galerive të errëta, si të gjithë të burgosurit e tjerë politikë që gjeti në atë burg-minierë. Mes tyre ishte edhe Visar Zhiti, më të cilin thotë se ndau besim e respekt të plotë që nga momenti i takimit e deri sa dolën nga burgu, për të vijuar më tej më të njëjtin besim e respekt edhe në vitet pas rënies së regjimit e deri më sot.

Poeti dhe shkrimtari Visar Zhiti, së fundmi i ngarkuar me punë në selinë diplomatike shqiptare në Vatikan, është përfshirë sërish në një debat në distancë me presidentin e vendit Bujar Nishani, për shkak se ky i fundit dekoroi para pak kohësh një ish-hetues të regjimit komunist.

Por përgjigjja e persidentit ka qenë një akuzë e ashpër për Zhitin duke e fajësuar për rolin e spiunit gjatë periudhës së vuajtjes së burgut.

Kjo çështje hap sërish debatin mbi ish-bashkëpunëtorët e sigurimit të shtetit që lakohen më shpesh e më ashpër se sa vetë xhelatët e diktaturës.

Lek Mirakaj, si një ish i përndjekur politik, dhe i njohur i z.Zhiti në rrethanat e burgut, pranon të bëjë këtë bisedë për gazetën Shqiptarja.com, ngacmuar nga debate i hapur këto ditë pas akuzave për spiunim ndaj Visar Zhitit, dalë nga zyra e presidentit Nishani.

1. Mirakaj, në çfarë rrethanash jeni njohur me Visar Zhitin? Si ka vijuar njohja juaj me të?

Lek MIRAKAJ: -Me Visarin jam njohur në kampin famkeq të Spaçit në pranverën e vitit 1980. Disa shokë të mij që kishin përfunduar para meje në burg, ma prezantuan Visarin si një djalë serioz, i ndershëm, me të cilin mund të shoqërohesha dhe të flisja pa frikë dhe pa rezerva. Që nga ajo kohë e në vazhdim, ato raporte të respektit dhe besimit të ndërsjellët i kanë rezistuar, si viteve të burgut, ashtu edhe viteve të periudhes post diktatoriale.

Si mund ta portretizoni Visarin poet të burgosur?

Lek MIRAKAJ: -Poetët mund ti burgosësh, po nuk mund ti ndalësh që të jenë poetë. Të tillë kishte mjaft në burg. Me që është rasti po përmend disa pa dashur ti dalloj nga ata, që nuk do ti përmend. Poeti martir Havzi Nela me gjithë vitet e shumta të kaluara në tmerrin e burgut, ishte i apasionuar pas të bukurës, në cilëndo formë, që mund ti shfaqej. Luan Burimi, Zyhdi Morava, Hasan Bajo, Agim Hamidi, prifti katolik Simon Zefi (Hardhija) e plot të tjerë, punimet kryesore i kanë krijuar në kushtet e burgut, duke i memorizuar. Pa dyshim në këtë grup njerëzish të talentuar dhe të guximshëm, Visari shkëlqen si një diamant, që i bën hije pothuaj të tërë shkrimtarëve të ashtuquajtur, të realizmit socialist. Dhe mos të harrojmë se nëse punimet e tyre do binin në dorën e sigurimit, pasojat do kishin qenë fatale.

Si do t’i cilësonit akuzat kundër tij, për spiunim, gjatë kohës së burgut, artikuluar drejtpërdrejt nga zyra më e lartë e shtetit, ajo e presidentit?

Lek MIRAKAJ:-Më lejoni t’ju bëj një korrigjim të vogël. Nuk do ti konsideroj “akuza” thjesht do i cilësoj “SHPIFJE” të denja për korbat që vuajnë kompleksin e fajit ndaj Visarit e tërë Visarëve që u përballën me diktaturën dhe me qëndresën e tyre i prishin qetësinë dhe gjumin, atyre që në një mënyrë apo tjetër e ndjejnë vehten përgjegjës për krimet. Për tu thelluar dhe për të qenë pak më i qartë: Shpifjet që bëhen ndaj personit të Visarit, nuk kanë të bëjnë me Visarin si individ. Ato janë në vazhdën e përpjekjeve 25-vjeçare për të disktretituar të gjithë ish të burgosurit politikë, pra edhe mua personalisht e shokët e mi bashkëvuajtës. Jetoj në SHBA, kam ndigju gjithfarë shpifjesh, sharjesh e fyerjesh, nga më skandalozet, që janë adresuar ndaj president Obames, po ashtu ndaj presdentit Trump. Asnjëherë nuk ka bërë vaki që ata ta ulin prestigjin e ofiqit në nivele të atilla, që fatkeqësisht presidenti i vendit tim u bë protagonist, duke u marrë me shpifje, që mund ti tolerohen gazetave e revistave të gossipit dhe skandalit. E thashë se ka një praktikë të mirëorganizuar për të diskretituar ish të burgosurit politikë. Në mos gabohem kjo lojë e pistë pati filluar me akuzat e sigurimsit Neshat Tozaj, që akuzonte se ish të burgosurit politikë ,kanë qënë të gjith spiunë. Jemi dëshmitar të akuzave të zonjës së zezë, alias Nexhmije Hoxhës, se ish të burgosurit e ndergjegjes kanë qënë, hajdutë lopësh. Kjo e bën më të dhimbshëm reagimin e presidentit që e rradhit vehten me të lart përmendurit.

Sidoqoftë një dokument i botuar keto ditë nga drejtori i Institutit të Studimeve për Krimet e Komunizmit Agron Tufa deshmoi se z.Zhiti edhe pse ishte tentuar ti ofrohej ky rol, kishte refuzuar ta pranonte. A e njihni ju këtë histori?

Lek MIRAKAJ:-Le ta nisim nga fundi. Për këtë histori Visari ka shkrujtur në njërin nga librat e tij, kështu që nuk bën lajm. Sigurisht që e dinja direkt nga Visari. E dinja se kisha besim të ndigjoj çdo gjë nga Visari, ai e kishte kaluar proven e “zjarrit” me qëndresën shembullore në burgjet e diktatures komuniste. Sidoqoftë është pë tu përshëndetur veprimi kurajoz i Z.Tufa që e botoi këtë dokument, pa marrë parasysh se mund të ketë pasoja meqë përgënjeshtroi presidentin e Republikës. Ai jeton e punon në Shqipëri dhe ne e dimë se si shkojnë punët atje.

A e ploteson edhe më tej portretin prej qëndrestari të z. Zhiti ky fakt?

Lek MIRAKAJ:-Do i përgjigjem shkurt kësaj pyetje. Visari as që ka nevoje për këtë dokument per të vertetuar portretin e tij prej qëndrestari. A nuk do ishte e mjaftushme vetë dekorata që Z.President i ka akorduar Visarit për qëndresën e tij në burgjet e komunizmit. A nuk janë të mjaftushme shprehjet e vlerësimet që lideri i Partisë Demokratike dr.Sali Berisha, ka adresuar në drejtim të personit të Visarit. Apo tashti do na thonë se kanë gabuar, se ishin të pa informuar. Të shpresojmë se do jenë më seriozë dhe z. president do kete kurajon civile për ti kërkuar ndjesë Visarit dhe gjithë ish të burgosurve politike. Në fund të fundit, pranimi i gabimit vetëm të lartëson. Le të shpresojmë.

Kush mund të jetë ish i përndjekuri me inicialet P.V.që u aludua dhe me ç’qëllim u përmend ai?

Lek MIRAKAJ:-Jam më se i sigurtë se individi me inicjalet P.V. nuk egziston. Ai është krijesë e fantazisë inatçore të presidentit tonë që e vuri vehten në këtë pozitë të pa këndshme. Ai mund të pretendojë se etika nuk ja lejon të zbulojë identitetin e paditësit, se i është komunikuar në mirbesim, me siguri do perpiqet të bejë lojë fjalësh, une do thonja se ky P.V, ky lloj kujdestari që paska pasur hallin e pastërtisë morale të figurës, që do përfaqesonte vëndin pranë selisë së shenjtë, nuk ekziston.President mos harro se ne kemi dëgjuar shume akuza në drejtim të personit tuaj për ngjarjet e ish-shkollës së Bashkuar, po ne i kemi injoruar. Ju nuk mundët ta përmbanit veten por vendosët ti përgjigjeni në formën më të pa përshtatshme qytetarit Visar, që ndoshta, veç protestës për dekretimin e një ish-hetuesi, donte të të nxirte edhe ndonjë guriçkë që i shkaktonte dhimbje, që në rrethana specifike si ato të Visarit është më se e kuptueshme.

-Qëndrojme pak te jeta e burgut. A keni pasur ju përvoja personale qe lidhen me spiunë në burg. A ishte e vështirë të ruheshe prej tyre. Si e zgjidhnit çështjen e komunikimit të lirë në ato rrethana survejimi?

Lek MIRAKAJ:-Të pretendoje se nuk kishte spiunë në burg do të ishte përtej absurdes, do të ishte qesharake. Mbas viteve ’60-të dhe sidomos pas revoltës së Spaçit, regjimi për ta bërë jetën e të dënuarve më të vështirë, filloi të sjell nga burgjet ordinere elementë ordinerë. Këta në shumicën dërrmuese përbënin kontigjentin e spiunëve. Për t’ju shmangur spiunëve nuk ishte shum e vështirë. Flas për t’u rujtun nga bisedat politike, dhe më besoni këto lloj bisedash, i konsumonim pa rezerva. Mjafton që të zgjidhje shokët. Fatmirësisht ne ishim një grup shokësh që kishim kaluar tërë jetën me njëri-tjetrin në kampet e internimit. Në këtë grup pa asnjë rezervë ishte pranu edhe Visari, që me ironinë e tij, me batutat e gjetura i jepte kënaqësi tërë grupit tonë. Sigurimi përpiqej që të krijonte frymën e frikës dhe mosbesimit ndërmjet të dënuarve, por pa ja arritur plotësisht qëllimit. Po ju sjell një shembull. Të githa grupet dhe individët që janë ridënuar në burg, janë dënuar me dëshmitarë të rremë, që njiheshin nga gjithë të burgosurit si dëshmitarë profesionistë. Mjafton te lexosh Fatos Lubonjën.Sipas njohjeve të mia nga puna kërkimore në arkiva, një bashkëpuntor i sigurimit në burg, thënë ndryshe spiun në qeli, kishte disa mënyra rëkrutimi. Kishte sigurisht edhe pak vullnetarë mes tyre, por të shumtët e bashkëpunëtorëve, futeshin në rrjetin e sigurimit me rrethana shtrënguese, pra përmes forcës, torturave, kërcënimeve me anëtarët e familjes e njerëzve të tjerë të dashur…

Pra ishin viktima. Në këto kushte pse duhet të diskutojmë sot e 25 vjet për viktimat dhe jo për xhelatët?

Lek MIRAKAJ:-Konstatimi juaj për mënyrat e rekrutimit është mëse i saktë. Ishte dhuna fizike dhe psiqike, ajo që i denatyralizonte njerëzit. Për të ardhur keq se sa herë hapen këto diskutime, me shumë mllef dënojme ata fatkeqë që nuk mundën ti rezistojnë atij presioni të paimagjinueshëm dhe harrojmë ata që janë fajtorët e vërtetë, bishat që nuk linin gjë pa bërë kur gjenin pika ku mund të ushtronin presion. Ky diskutim na kthen te biseda që bëmë më lart. Është një politikë djallëzore dhe e qëllimshme për të diskretituar ish të persekutuarit dhe për të injoruar fajtorët e vërtetë. E kam thënë gjatë një interviste në Zërin e Amerikës, se spiunët janë hallka e fundit në zinxhirin e personave përgjegjës për krimet e diktaturës komuniste. Janë ish-sigurimsat, ish-hetuesit, ish-operativët, gjykatësit dhe ish-prokurorët që duhen demaskuar dhe në mjaft raste edhe vënë përpara përgjegjësisë ligjore, për dhunimin e të drejtave të njeriut.

A mendoni se ata qindra bashkëpunëtorë që janë vënë në shërbim në këto rrethana duhet të dalin hapur e ta distancojnë veten nga pusi i errët e plot sekrete që po mbahet i tillë, nga politika, me qellim prej 27 vitesh?

Lek MIRAKAJ:-Ju po thoni që të kemi Gunter Grras. Do kishte qenë një veprim që do i kishte hequr mundësinë dashakeqve, për të përdorur marifete si ky që u perdor karshi Visarit, për tu mbyllur gojën të gjithë atyre, që mund të protestojnë për trajtimin që i është bërë ish të persekutuarve, herë më shumë dhe herë më pak. Fatkeqësisht atë që nuk patën kurajo ta bëjnë këta individë të denatyralizuar, shpresojmë që ta bëjë autoriteti i hapjes së dosjeve të ish-Sigurimit.

Në qarqet e politikes jane artikuluar gjatë këtyre viteve dy shprehje tipike: “bashkëvuajtes dhe bashkë fajtorë” si dhe “fajin e ka sistemi jo individi”. Çfarë komenti keni për këtë?

Lek MIRAKAJ:-Pa hyrë në analizë të qëllimit për të cilin u përdor kjo shprehje, mund të them se pati pasoja më tepër se të dëmshme. Së pari as unë dhe as shokët e mi nuk e ndjejmë veten fajtorë për atë që ka ndodhur. Aq më pak mund ta ndjejnë veten fajtor: poeti H.Nela, heronjtë e revoltës së Spaçit dhe Qafë Barit, ata fëmijë të pafajshëm që vdiqën në kampin e Tepelenës sa për të përmendur vetëm disa. Do të kishte pasur një farë kuptimi kjo shprehje sikur ata që janë fajtorë dhe bashkëfajtor, të paktën të kishin kërkuar ndjesë, gjë që nuk ndodhi.

Përkundrazi duke i shmangur nga përgjegjësia, ata fajtorët, u bënë edhe më të pa fytyrë dhe agresivë. Edhe sot në tërë botën kërkohen kriminelët nazistë dhe kur identifikohen i jepen drejtesisë, pa marrë parasysh as kohën as rrethanat në të cilat ata kanë vepruar. Nuk ka dyshim qe sistemi ishte kriminal, po, për të vënë në jetë atë sistem kriminal kërkoheshin njerëz të përshtatshëm dhe të gatshëm për të bërë krime. Toleranca që ju bë kriminelëve dhe vënia e shenjës së barazisë ndërmjet dy ekstremeve të kundërta, solli atë pasojë që Partia Demokratike po e paguan sot. Krijoi përshtypjen se të dy palët e politikës janë njësoj. Një gënjeshtër monstruoze që pasuesit e Partisë së Punës po e përdorin me mjeshtëri. Fatkeqësisht njerëzit kanë filluar të harrojnë se në kurrizin e të ashtuquajtur të majte rëndojnë 50 vjet diktaturë dhe askush nga ata “bashkë vujtës dhe bashkë fajtorë” nuk ka kërkuar falje deri më sot.

A besoni se një ditë do të zbardhen të vertetat e krimeve të komunizmit?

Lek MIRAKAJ:-Të vertetat e krimeve të komunizmit. Për tu bërë transparencë e plotë e krimeve të komunizmit duhet vullnet politik dhe emancipim qytetar, gjë që në stadin aktual mungon plotësisht. Shkrimet e shkrimtarëve ish të burgosur ndoshta janë dëshmia më reale e asaj që ka ndodhur. Hapja e dosjeve të krimit komunist dhe Vetingu që kërkon transparencë për bashkëpuntorët dhe ish-komunistët, që duhet thënë se kanë qenë skalioni i parë i spiunëve të Sigurimit, po nuk u manipulua mundet të shërbejë në demaskimin e krimeve të komunizmit. Shoqëria shqiptare do jetë gjithnjë e sëmur po nuk arriti të shkëputet dhe të demaskojë krimet e diktaturës komuniste. Sot dhe brezat që do të vijnë do i jenë mirnjohës Visarit dhe atyre që me shkrimet e tyre kanë bërë që ajo periudhë e zezë, që kure mos u persërittë, të mos harrohet. Z.Visar është një pasuri kombëtare, jo vetëm për qëndresën po edhe për kontributin në thesarin e kujtesës, për të mos harruar. Do i uroja vendit tim që Visari o një tjetër Visar të jetë personi që do i japë institucionit që perfaqëson unitetin kombëtar, dinjitetin e munguar. Koha ka ardhur. Le të shpresojmë!(Kortezi:Shqiptarja.com. Publikohet me lejen e te intervistuarit)

NGA VISAR ZHITI-WASHINGTON/

Shuarja e albanalogut më të madh në botë sot, Robert Elsie, është një humbje e madhe për kulturën shqiptare, për historinë dhe për vlerat shekullore te saj, per antropologjinë, gjuhën e përkthimin, per studimet letrare e letersine, per kritikën letrare, per për fotografinë historike, etj, etj. Robert Elsie është poliedrik, i shumëplanshëm, hulumtues pasionant, zbulues i rëndësishëm, me një Shqiperi ideale që e deshi shumë e i kushtoi jetën.
Robert Elsie guxonte si një intelektual i lartë, Ai e mbrojti Shqipërinë në botë, “Çështjen Shqiptare” dhe e bashkoi në veprën e Tij me Kosovën dhe Çamërinë, pa u terhequr nga kërcënimet ballkanike e mosmirenjohja dhe i dha zë Shqipërisë, të flasë anglishten e Tij.
Ai dukej sikur e deshi çdo shqiptar dhe bëri për ta, i mbeshteti kudo, deri dhe në Tribunalin e Hages, botoi antologji shqiptare, folklor,  poetë nga të gjitha trevat, tregime,romane, nga letërsia jonë e ndaluar e shkrimtarët e burgosur, studime, albume, guida, etj, etj, deri dhe te botimi i “Lahutës së Malcisë” së Fishtës në anglisht, një kryepunë duke arritur kështu, siç thotë dhe vetë, të përplotësonte eposin europian. Kështu bëri dhe me Kanunin e lashtë të shqiptarëve, të Lek Dukagjinit.
Pelegrin i tempujve të Shqiperisë, shtegtar i maleve tona, adhurues i bregdetit, qytetar i Tiranës, mik i mrekullueshëm me ne. Mungesën e Tij të dhimbëshme e mbush vepra e Tij e madhe, sa enciklopedike, po aq dhe
akademi e shkollë, rilindase dhe moderne, e qendrueshme dhe frymëzuese per vazhdimësi. Është nder që Shqiperia ta shpallë bir të vetin dhe ta mbajë si të tillë.

Zhiti: Çfarë zbulova në dosjen e ish-Sigurimit, kush ishte poeti e mësuesi që spiunuan/

“Kush të jetë vallë “Flaka”? Po “Peneli”, po “Penda e artë”, po “Mali”…?!/

E vështirë të vendosësh përkrah këtyre pseudonimeve, emra, fytyra, njerëz, që i ke konsideruar miq, që ke ndarë orë, sekrete të vogla, ëndrra rinie… Ndërsa shfletonte dosjen e tij, nxjerrë nga Autoriteti për Informim mbi Dosjet e ish-Sigurimit të Shtetit, poeti Visar Zhiti do të kthehej pas në kohë dhe vetmevete sillte në mendje situata.. dhe nuk donte të besonte. Shokë shkolle, pedagogë, bashkëvuajtës në burgun e Spaçit e kishin denoncuar, e kishin spiunuar.

Në librin e tij më të fundit, botim i shtëpisë botuese “OMSCA 1”, “Si na erdhi ai, i ndaluari”, ndër të tjera rrëfen edhe këtë moment, përballjen me denoncuesit e tij, me denoncime dhe procesverbale, që në shumicën e herëve kishin në qendër faktin që ai, Visar Zhiti, lexonte ose përkthente poezi të poetit reaksionar, Jevtushenko. Është pikërisht ky i fundit, fija lidhëse e të gjithë librit.

VISAR ZHITI, GJATE VITEVE KUR PUNONTE MESUES NE KUKES

Si ra në kontakt me poezitë e Jevtushenkos, si u dënua prej tyre, si e takoi vite më vonë bashkë me të birin, Atjonin, me të cilin bashkëbisedon në faqet e këtij libri. Libri është një udhëtim nga Tirana në Moskë e Shën Peterburg, nga poezitë e Jevtushenkos, tek ato të tijat… Nga libri i Visar Zhitit kemi shkëputur pikërisht momentin e përballjes me denoncuesit e fshehtë dhe procesverbalin, marrë dy herë nga poeti, me të cilin kishte ndarë vitet e burgut.

NGA LIBRI DENONCIME TË FSHEHTA…

“…Bashkëpunëtori ‘Flaka’, në datën 25.2.1974, informon se Visar Zhiti, student i vitit të tretë Gjuhë-Letërsi, merret me përkthime të poezive të poetëve hermetikë nga rusishtja si, të Jevtushenkos, të poezive me theksa pesimiste të shkrimtarit francez Pol Eluar, të poetit spanjoll Federiko Garcia Lorka, të poetit turk Nazim Hikmet”…
U trondita kur e lexova, megjithëse kishin kaluar vite, ishte ndërruar shekulli dhe kishte ardhur një mijëvjeçar tjetër e perandoria komuniste kishte kohë që kishte rënë. Po shfletoja tani vonë dokumente, të nxjerra nga Autoriteti i Dosjeve, institucion i krijuar rishtazi, që, sipas kërkesës, të jep materiale nga arkivat sekrete të shtetit, të Ministrisë së Punëve të Brendshme, të Burgjeve, të dënimeve etj.
Pra, isha denoncuar qysh student, nga ndonjë shok mes nesh. Nuk doja ta besoja, edhe pse tani isha plot me përvojë të hidhur dhe dija mjaft fakte e ndodhi të tilla, pabesi e prapashpinëri, zili të egra e dashuri të rreme etj., etj. “Flaka”? I kujt mund të ishte denoncimi? Pseudonimi i gjithkujt? Jo, jo, më vinte keq dhe turp ta pranoja. Ishte i askujt. Doja ta ruaja imazhin e shokëve, të atij sinqeriteti e gëzimesh të varfra të asaj moshe… sa të tim biri tani, sa shokë të mirë e të sinqertë që janë ata… nuk doja ta pranoja spiunin në dhomën time, le të mbetej jashtë, as në auditor, as në bisedat në ndonjë bar në muzg, teksa me naivitet do të kem treguar: shiko ç‘kam përkthyer… si shkruhet andej dhe si shkruajmë ne…
E ai, çfarë më tha? Ku shkoi më pas? Natën. Dërgoi letër apo takoi operativin? Ku? Pas mureve të Institutit apo në rrethinë? Takimi pranë wc-ve të… Të ketë raportuar me dashje apo e shtrënguan? Iu djersit balli? Iu turbullua vështrimi? E zuri gjumi më pas? Si do të ketë dalë në provime? Po me mua, a do të jetë takuar përsëri? E lexova sërish shkresën e zbehtë, të daktilografuar me makinë të vjetër shkrimi. Në krye, majtas shkruhej me shkronja kapitale: REPUBLIKA POPULLORE. SOC. E SHQIPËRISË.
Një rresht më poshtë: MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME dhe prapë më poshtë: DEGA E PUNËVE TË BRENDSHME. Poshtë e më poshtë, e futur në thonjëza: “Ana e Sigurimit”, Nr. 504/4 Prot. Numri ishte shkruar me dorë, me bojë të zezë. Kurse në të djathtë të shkresës, po sipër: S E K R E T.
Më poshtë: Ekzemplar nr. 2. Prapë më poshtë: “E përkohshme 5 vjet”. Po pse e kanë ruajtur kaq gjatë? Kanë kaluar disa dhjetëvjetësha. Apo ka mbetur nga zhdukjet e djegiet postdiktatoriale? Dhe më poshtë: Shkodër, më 12.9.1979. Kjo shkresë sekrete i dërgohej:

DEGËS SË PUNËVE TË BRENDSHME, “ANËS SË SIGURIMIT”, KUKËS.

Ku unë isha mësues e pothuaj dy muaj më pas do të arrestohesha. Pra, po mblidhej material komprometues për mua. Si fillim i shkresës nxinte një tjetër denoncim, po kundër meje, “i depozituar” nga “Pena e artë”. E i kujt do të qe ky pseudonim vezullues, i ndonjë shkrimtari? Po tani ku është, deputet apo ka ikur fare? Pikë e zezë!… Po unë kam marrë dhe një çmim tani me këtë emër… A ta kthej si dekoratën e Presidentit?… Pastaj, më poshtë vinte “Flaka” për Jevtushenkon…
Dhe poshtë e më poshtë, sikur zbritej shkallëve të ferrit, një denoncim i tretë: Bashkëpunëtori “Rozafati” me datën 25.2.1974, informon: … “është fjala për disa shfaqje hermetizmi në shkrimet e disa studentëve, që u lënë shkas interpretimeve jo me partishmëri. Kështu ka ndodhur me studentin Visar Zhiti, i cili shkroi një poezi me këtë frymë dhe kjo u afishua te stenda e rrethit letrar të institutit, më vonë u hoq, por çfarë u bë me të, u diskutua apo jo nuk e dimë.”
Mbaronte faqja e parë. Ky duhej të ishte denoncim pedagogu, me pseudonim legjendar. O Zot, cilët na paskan mësuar ne, ata që na kanë vrarë…! Kalova në faqen më pas, lexova: Po agjenti “Flaka”… prapë flakë, në djall shkoftë, dhe poshtë denoncimit të tij, një tjetër denoncim dhe një tjetër pseudonim “Shkëndia”, ai merrej me një letër timen, ku i kisha shkruar: …më kanë lidhur me prangat e maleve… Po, e kujtoj… Po në krye a të kisha shkruar i dashur shok… e atëherë si guxove ta denoncosh?!
Kaq shumë pseudonime. Sa pak emra të vërtetë. E shumë e më shumë denoncime, përditë. Në fund të letrës, ca shkronja pa kuptim për mua, ndonjë kod, siç duket, dhe ja, emri i zv/nënkryetarit… shumë i përgjithshëm dhe në fund si një qen cerber: “Punë- tori operativ Bujar Hoxha” dhe firma. Ai që do mbushte dosjet e mia e do të më arrestonte, po ai, gjithë qejf. E njihja.

***

Na vinte në dhomën e shkollës, ku banonim ne, mësuesit e largët, unë me nja dy kavajas etj., në fshatin e thellë me borë aq të pastër si për të më ngushëlluar në heshtje me atë lëbyrje drite të rënë. Operativi s’kishte turp, na rrinte dhe për darkë ndonjëherë, si bashkëqytetar i atyre dy kavajasve. Si e kishte pseudonimin njëri nga ata, “Peneli”? Po “Mali”? A po ai është vendas. Mësues matematike, i zoti.
S’e dija aq të rrezikshëm. Po gjatë bisedave, kur përmendet fjala “mal”, si nuk i bie të fikët, a nuk i ndien shkëmbinjtë e mëkatit mbi shpinë? Apo shkëmben i qetë valutën para selisë së PS, se ka zbritur nga malet në kryeqytet? Kur na vinte operativi, më dukej sikur kishim futur brenda në dhomë një “karabinë vetëmbushëse Simonov” nga ato të zborit. Hante sikur t’ia kishim për borxh ta ushqenim… lëpinte kockat e mia… “Harram” të qofshin, se ke dhe mbiemër Hoxha apo e ke nga ana e Enverit? Ku je tani apo ndonjë drejtor drejtorie?

NJË TJETËR DËSHMI E MARRË DY HERË PARA DHE PAS ARRESTIMIT

Prapë një denoncim tjetër. E mbaj ndër duar, pas shumë e shumë vjetësh… Dy muaj pa katër ditë para se të më arrestonin, në 12 shtator 1979, kryetari i Degës së Punëve të Brendshme të Kukësit, Agron Kokona, shkon në burgun e Spaçit dhe merr një dëshmi me shkrim nga një i burgosur atje, poet i njohur, mik imi, kur isha student, megjithëse ai ishte shumë më i madh se unë në moshë. E doja e më donte, kështu më dukej, rrinim bashkë, mitomaninë e tij e shihja si vlerë për krijimtarinë e tij, ia njihja dhe paqëndrueshmërinë dhe frikën, por nuk ia vija fajin atij për këto.
I dobët, melankolik, fantast, me humor, i ndjeshëm, vishej çrregullt, edhe me kopsa të këputura, me kravatë, buzëqeshte çiltërsisht, zemërmirë, tymoste dhe me llullë ndonjëherë, i shante të gjithë me hope e po të gjithë i lavdëronte me hope. Shkruante shkëlqyer. Dhe erdhi dita të shkruante mjaft keq për mua, sa më vjen tepër keq për të. Dukej sikur ma kishte hapur vetë portën e hekurt të burgut me një si dëshpërim vëllazëror, të papërmbajtshëm. Nuk besoj se ka dashur të më denonconte me dëshirë, por dhe nuk e përballonte dot kërcënimin përbindshëror të shtetit. Trembej shpejt si fëmijë dhe i çoroditej kujtesa edhe më.
Isha i denoncuar dhe për Jevtushenkon. Prej tij, sidomos, nuk do ta doja kurrë. Prapë më dhimbset, e dua dhe e kam falur… E rilexova shkresën. S’kishte dhembje gjëkundi dhe asnjë mundësi mbrojtjeje ndaj meje… Nuk besoj se do t’ia kenë marrë me tortura atë dëshmi, as me mashtrime ose duke i kallur datën. Se e dija, ato i ishin futur brenda vetes me kohë. Ai dukej i tromaksur vazhdimisht. Normal ishte vetëm kur shkruante poezi, kështu thoshim për të, ngaqë bënte një poezi anormale, gjithë shkreptima metaforash të befta, si një hënë që binte natën mbi liqenin e Shkodrës. Poezia atë e bënte trishtueshmërisht të mrekullueshëm.
Shfletoja dosjen, tani në kompjuter, të dixhitalizuar. Në datën 10. 12.1979, pra një muaj e dy ditë pasi unë isha arrestuar, shkon përsëri në burgun e Spaçit shefi i hetuesisë, Nexhat Selimi, hetuesi im inatçor, me vështrimin gozhdë. Dhe takon poetin e njohur. Pothuajse po ajo dëshmi, tani e shkruar me stilograf me bojë të blertë, po ajo ngjyrë që do të firmosnim dhe proces verbalet në hetuesi me mua, ndërkaq ku e ku ishin shtuar dozat e së keqes. Mes të tjerash, pasi shpallesha armik, përsëri shahej Jevtushenkoja dhe unë që paskësha dashur atë poet armik.
Poeti i njohur ishte në prag të lirimit nga burgu dhe s’kishte nga t’ia mbante, ndërkaq vendi i tij nuk duhej të mbetej bosh atje, në Had. Dy dëshmitë e tij, pothuajse të njëllojta, dukeshin si të kopjuara nga njëra-tjetra me dorë, nja katër faqe të gjata secila. Në krye kishin të shtypura disa të dhëna standard që plotësoheshin nga marrësi i denoncimit.

PROCES VERBAL

Mbi kallëzimin e krimit të kryer Datat përkatëse. Pastaj vazhdonte, në njërën: unë Agr… Kok… e në tjetrën: unë Nexh… Sel… mora dëshminë nga F… Emri i poetit të njohur, lindur më… në… i divorcuar, arsim i mesëm… banues: në burg, detyra: i dënuar… me 4 vjet për agjitacion e propagandë… 4 vjet atëherë ngjanin sikur të mos ishe dënuar fare… Marrëdhëniet me të pandehurin, shoqëri, e kishte plotësuar ai, miku im… (Në një tjetër denoncim, një tjetër, që kishim qenë bashkë studentë, në marrëdhëniet me të pandehurin kishte plotësuar: indiferente…?! Atëherë pse nuk ka ndenjur mënjanës?)
…Dhe, pasi e lajmërova për përgjegjësinë penale që ka për kallëzim të rremë në bazë të nenit 219 të K. P., më deklaroi sa vijon: (Kopjova ç’kishte thënë në lidhje me Jevtushenkon). …Më kujtohet edhe një herë tjetër, kur Visari më ka ardhur në shtëpinë time në Shkodër, mund të ketë qenë viti 1973, ndër të tjera më kishte përmendur se kishte përkthyer disa vjersha të poetit revizionist sovjetik Jevtushenko, nga i cili, më tha, se kishte dhe një vëllim me vjersha, botim rusisht, që, me sa më kujtohet, titullohej “Molla”, që më tha se më ka pëlqyer shumë.
Unë i thashë që ty nuk duhet të të pëlqejë, se në radhë të parë ai është antishqiptar, sepse ka shkruar e folur kundër vendit tonë, ndër të parët që ka goditur teorikisht realizmin socialist, është i përkëdheluri i Hrushovit dhe se ka shkuar në Spanjë, Portugali etj., dhe, veç kësaj, Jevtushenkoja është poet revizionist dhe se është kritikuar në shtypin tonë, gjë të cilën Visari e dinte, por megjithatë Visari thoshte se atë e dua dhe e pëlqej shumë, shiko se ti mund ta kesh gabim, më tha Visari… Dëshmi të tjera para dhe pas kësaj, keq e mos më keq.
Pastaj ishin emrat dhe firmat, kallëzuesi, marrësi i denoncimit: dy xhelatë, kryetari i degës dhe kryehetuesi, kurse në kallëzimin e parë ishte dhe një emër tjetër, asistoi… Vërtet, kush ishte i pranishëm? Djalli, i thirrur nga regjimi i tyre, nga shefi i partisë së tyre… Bota m’u bë e huaj e gjitha. Më vinte të qaja… Nuk urreja dot, edhe pse po na ndërsenin kaq keq kundër njëri-tjetrit, ndieja mëshirë për mikun tim, po si do ta takoja në burg? E pse të mos e përqafoja?
Si e paskëshin katandisur të gjorin Narcis, e kishin shëmtuar edhe më shumë. Se mos vetëm atë. Të gjithëve po na rrënonin. T’ia tregoja këto tim biri? Se mos do t’i duhej të urrente? Jo, jo, më mirë më vonë ose kurrë.

ME PRANGA

– Pse e ke lexuar librin “Molla” të Jevtushenkos, pse? – më ulëriu hetuesi një natë, gjithë natën.
– Kemi prova që edhe e ke përkthyer!
– Jo, nuk e kam lexuar… Në një revistë gjeta ca poezi. Qëlluan të tij.
– Mos i zije me dorë!
– Luftohet më mirë kundërshtari, kur e njeh.
– Kundërshtari je ti! Armik! Dekadent! E lexove për aleancë. Ç’revistë ishte? – …letrare…
– Në ç’gjuhë?
– Rusisht.
– Të revizionistëve, tradhtarëve të marksizëm-leninizmit.
– Në gjuhën e Leninit…
– Maskara! Pusht! Kush ta dha revistën?
– Askush!
– Si?! Askush je ti, ashtu do të të bëjmë! Ik, shporru! Hiqmani! Mos ia hiqni prangat! I shtrirë mbi dysheme, i trallisur, po mendoja se nga i dinin këto. Ditari? Çne, unë e di ç’kam shkruar… Po me këto do të merreshim, me letërsi, prandaj më kanë arrestuar? Kështu duket, por rreziku është tjetër, s’dihej si e qysh… Por unë prapë nuk do t’i tregoja se ku i gjeta poezitë e Jevtushenkos, kush na i jepte…
Femër? Degjenerim, do të ulërinte hetuesi… …Dhe s’i ndjeva llozet e rënda dhe derën që u përplas, jo se nuk i ndjeva, por s’i perceptova si të miat, por si të mëparshme a që do të ndodhnin më vonë. Mbi kokë po më endej njëri nga minjtë, duhej të ishte ai që e njihja, jo i ziu fare, dhe nuk duhej ta trembte tërsëllëma e derës, prandaj e spostova me mendje në një birucë më tej, para ose pas simes.
Minjtë bunin edhe ditën, dilnin nga vrima e dyshemesë, vëzhgonin, kërkonin ndonjë gjë që hahej, copë këmishe, lëkurën time, ndonjë fletë të padukshme të Zhak Preverit, Jevtushenkos, le të ishte revizionist… Po rilexoja pjesë nga burgologjia ime, “Rrugët e Ferrit”, ndërkohë më gjëmonin veshët nga ulërima e hetuesit: pseeeeeee, pse e lexove atë?! Pse… revizionist, armik ai dhe ti bashkë me të.
Ku i gjete? Ë? Fol… se do të kesh lehtësira… S’do të tregosh, do fillojmë torturat… në burg do të shtysh vagonë nën tokë, gjithë jetën… Pse e ke lexuar, kë, kë?… Jeeeeevtueeesheeenkoooooo…n, rifillonte hetuesia, natën gjithmonë, pas mesnate, më zgjonin të shtrirë mbi dysheme… më vijnë ende të bërtiturat e hetuesit, i ke përkthyer poeZiiiiiii, ti… dhe kujt, atij që ka shkruar kundër Enver Hoxhës, të ikën koka, a e di? Ku e gjete librin “Molla”, ë? – që në fakt nuk e kisha parë kurrë, kjo më ndihmonte të kundërshtoja gjithë frikë: joooo…
Ç’ishte kjo Mollë e tmerrshme për të cilën, pse desha ta kafshoja paksa, më flakën në ferr? E Jevtushenkoja çfarë bënte, ku ishte?… Se ai, miku im, poeti i njohur, po ngatërrohej, gabonte me dëshminë e tij, më mirë do të ishte të mos dëshmonte… kujtesë e çoroditur… e tij, imja?… E ç’rëndësi kishte… më kishte rënduar mjaft me të tjerat e ç’duhej Jevtushenkoja?…

Ndoshta unë s’kisha më shpëtim dhe ai e dinte këtë nga përvoja e tij e, çfarëdo që të thoshte, për mirë a për keq, të më mbronte ose të fliste kundër, njëlloj do të ishte, asgjë s’ndryshonte asgjë. Kisha panik, që mundohesha ta zotëroja, prisja ndihmë, s’di nga ku, qiell s’kishte mbi mua… Ai, poeti i njohur, tashmë gjendej përtej, i hedhur tek të burgosurit dhe nuk i ndryshohej dot fati për sa kohë do të mbahej në burg. Si armik. Pra, ju i besonit armikut? E ç’do të thoshte ai, sipas jush, vetëm armiqësira. Po edhe ti je armik, si ai Jevtushenkoja…
Poeti i njohur ishte në prag të lirimit, nuk e dija. Dhe mbase atij i duhej të dëshmonte ashtu, përndryshe mund të mos lirohej. Unë isha në prag të dënimit, s’e dija sa do të dënohesha dhe jo e gjitha varej nga akuza. Ata po na përçanin, na kishin përçarë, po na çmiqësonin, e kishin bërë dhe me të tjerë, kur e kishin dënuar poetin e njohur. Nuk doja ta rëndoja, gjithsesi, por mllefe të çastit kisha, pse më vërsulej tani? Të ketë denoncuar që atëherë, kur i kisha treguar dhe Jevtushenkon? Nuk doja të hakmerresha, por, duke rënë aty në kompleksin e fajit, s’kishte si të mos kundërshtoja kundër tij. A e kishit shpallur armik?
Pra, ç’prisni?… Më dhimbsej vërtet, ai kishte shëndet të dobët e karakter jo të fortë për ta duruar burgun, vetëm mitomani e fantazi të çoroditur, që s’e di a i shërbenin të kaptonte përtej telave me gjemba. Zhgënjimet, thyerjet, kundërsulmet e verbra ishin të pashmangshme në ato kushte çnjerëzore, deheroike. Baraba dhe martir i gjorë, me një kryq grotesk, faji është përtej nesh…
Shikoja fantazmën e Jevtushenkos dhe nuk kuptoja pse vinte, për të më dhënë kurajë apo për të më dënuar më shumë? Përmes dhëmbëve hetuesorë dhe pështymës së tyre më fanitej në miniaturë diga e një liqeni që kishte mbytur një qytet të hershëm, tashmë të zhbërë, që unë e quaja Kukësburg, se duhej ngritur një hidrocentral, vepër e partisë, ku, sipër tij. Ku, ku, Kukës! E si mund ta përdorësh dritën për të humbur, për të shkuar në errësirën vrastare?

Këta ia kishin kaluar edhe djallit. Thirrjet më vazhdojnë edhe tani… Që të shpëtoja mendërisht, shpirtërisht, aq sa mundej në qeli, t’i shmangesha urisë, frikës, kisha filluar të bëja poezi me mend. Ato ishin dhe lutje, i kisha bërë dhe më gjunjë, ishin dëshmi dhe amanete që ia lija… Kujt? A…jrit… Poezi tjetër për Mollën e dënuar… futet dhe Jevtu-shenkoja… Jo vetëm që s’po pendohesha, por po bëhesha më i keq, po rrëshqisja plotësisht në frontin e armikut…

Rashë mbi dysheme. Më zuri gjumi. Ndjeva miun e zi mbi krye. Jo, ishte maja e këpucës së policit… po më zgjonin… duhej të bëhesha gati për në gjyq, ku do të më dënonin me 10 vjet burg, më shumë se dyfishi i poetit të njohur, edhe ca dënime të tjera nga pas. Po dënim ishte që ne të gjithë kishim humbur njëri-tjetrin, një pjesë dhe veten. Nga pas më vinte hija e Jevtushenkos, tashmë atë s’e hiqte dot askush prej meje. Dhe po të mos ishte e njëmendët, unë krijoja mes delirit të torturave…/panorama

VISAR ZHITI/*

HOTEL “INGLITERRA” KU U VRA ESENINI/

…një rrëké e kuqe gjaku/

zbret nëpër shkallë,/

unë ngjitem në të kundërt të gjakut,/

dua të arrij në zemrën e Eseninit./

Trokas në derën tragjike,/

mbështes kryet aty./

Qan, dera, qan

me lotët e mi.

I kam ruajtur që kur isha gjimnazist,

nga Shqipëria i solla, gjë tjetër s’kisha. Miku ynë

kaçurrel, biond

si thekërishtja e vendlindjes sate,

vagabond si kënga e natës, edhe hënat deheshin

nga fishkëllima jote,

qershia e qiellit shkundej, tej ndalnin dallgët

dhe kuajt e qentë dhe kuptoheshin me njerëzit,

se po këndoje ti.

Njëra nga hënat bëhej krehër për flokët e stinës,

por ti mështeknave shikoje si skuqnin plagët

e Krishtit, shiu rënkonte…

Të donte ty dhe nëna ime,

më kërkonte t’i lexoja atë poezinë tënde,

e ndiente si të sajën,

kur e pyesje: gjallë je ti… Je takuar

me nënën time, Serjozhka?

Se nënat dhe poetët janë bashkë në parajsë.

Përplasa kokën te dera jote. Vdekja

mori lotët e mi

dhe më dha mpirjen e drunjtë. Gjithë atë gjak

ia dhe poezisë,

dhe hotel “Ingliterra” është i kuqërremtë tani

dhe gratë e shërbimit flokët i kanë të kuq,

dhe netët e bardha kanë një diell tjetër të trembur,

prej gjaku,

dënes lumi Neva si venat e tua. Ti,

dhëndër tragjik ëndrrash.

Me gjak e ngjeve penën dhe shkrove

poezinë e lamtumirës,

vetëm dy strofa. E do gjakun tim për strofat e tjera,

Esenin i dashur?

Po ty të varën të vrarë… ah,

t’ia jap natës

hënëtronditur, që rreh si një zemër… Mërmëris

vargjet e tua, prapë, si dikur, si i burgosur

në qeli qiellore.

Falemnderit, më ke dhënë zemër, Vëlla i madh,

dhe tani jam unë më i madh se ti, më vjen turp,

që ike aq herët.

E pamundur të të përzinin. Ti ishe kudo, te grunoret

dhe kuajt e erës, te brigjet e trishtimit dhe zhgënjimet

si muret e dimrit, te takimet e dashurisë

me yjet që digjen në buzë, dhe çdo tetor e shmang

rrugën e vet që nga ajo ditë…

Këtu, këtu ti preve venat e poezisë sate,

me gjak poezie e mbushe atdheun,

që të donte të vrarë,

ishe bërë më i bukur nga ç’lejohej, i rrezikshëm

dhe i famshëm, engjëll

që të mbështollën me pelerinë demoni, ikonë

para topave të revolucionit, mbylle sytë prej biri,

Moti ulërinte për ty, gjithë ajo borë

për të fshirë si pambuk spitalesh

gjakun e poezisë,

e pamundur, ai kishte marrë udhët e botës. E mpiksi

i ftohti këtu, e mavijosi ngrica

si të ishte bronzi i statujave të tua të ardhshme,

jo, jo bronz heronjsh, por kristale qiellore, të pastra,

kur sapo ka zbardhur…

Do  të kërkoj, dua të takohem me ty gjithandej,

të të falënderoj dua, por befas dera,

dera jote e fundit mbi tokë

përballë meje plasi si një kraharor dhe u ça gjithandej.

– Bir, thirra! Nga të çarat e derës buisën bisqe. U rritën

në çast dhe u bënë degë. Aleluja!

U bë Pylli yt dhe Shtegu yt, aleluja, Lumi dhe Flatra,

dhe Vetëtima që shkrep në Qiell Emrin Tënd…

Aleluja!

Shën-Peterburg, 02. 06. 2014 

Ne Foto: Poeti Visar Zhiti ne Hotel Ingliterra, prane pllakes      memoriale per Sergej Eseninin..

Shenim i Editorit:Poezia u publikua me rastin e  Dites se Eseninit. Poezia -Elegji, e shkruar ne Petersburg, eshte marre nga libri “Si na erdhi ai, i ndaluari”. Po e shoqerojme me foton e poetit Visar Zhiti,dale ne Hotelin Ingliterra, prane pllakes memoriale per Eseninin…Edhe fotografia ashtu si poezia duket si e thyer nga dhimbja.

nga Visar Zhiti/

Inxhinier dhe shkencëtar, i burgosur politik dhe ambasador, dashamirës i mënçur i letërsië së madhe dhe pasionant i muzikës klasike, mik dhe i përzemërt me të gjithë që e kanë njohur, Ismail Farka, i mërguar së fundmi në SHBA, mbylli sytë përgjithmonë në shtëpinë e tij në Los Anxheles në moshë thyer, ku jetonte me vajzën e tij.

Ky lajm mortor pikëllon familjarët, të afërmit dhe miqtë e tij. Kësaj jete i iku kështu një njeri i veçantë, me kapacitet, dinjitoz, që dha e mund të jepte më shumë në një shoqëri të mirë si ai. Ajo që humbiste kështu ishte vetë shoqëria…

Në disa nga veprat e shkrimtarit Visar Zhiti tregohet për Inxhinier Ismail Farkën dhe, në nderim të tij, po sjellim disa pjesë si dhe një poezi. Jeta e tij sikur ngerthen nga historia e sotme e Vendit tone dhe kumte sfiduese humane.

Inxhinier Ismail Farka mbetet nga ata njerëzit e urtë që dinë të jetojnë dhe si personazhe…

Fausti i burgut/

(Inxhinier Farka)/

Isha vërtet në një ditë timen, nuk e kisha blerë, vjedhur jo dhe jo, dhe kisha mall për miqtë. Lejohet. Si dikur në… burg, në antikitet.

– Ku është inxhinier Farka? 

– Ka ikur.

– Ku? S’di gjë.

– Në ditët e veta edhe ai. Ambasador në Pragë.

– Vërtet? Po dhe ai i artë është. Kanë bërë mirë! 

– Patjetër. Po shumë e shumë të tjerë… 

Jemi ende me ditë të vjedhura, me vite, pa mbështetje, pa dëmshpërblim. Gjithë ai burg, na rrënoi. Prapë nuk po e jetojmë në kohën tonë.

Në minierë, gjithë mekanikën e saj, kompresorët e mëdhenj të ajrit, që shungullonin në hyrje të galerisë nën shkëmbinjtë si xhinde, elektrovozat që shkulnin varganin me varreza nga pas, kovaçhanat ku kaliteshin barominat si shigjeta të lashta, martelat – qen metalikë, lehës të tmerrshëm; gjithë planin e pjerrët – atë Golgotá të frikshme e me rreziqe; shinat kudo – shirita të pafundmë zie; kavot – gjarpërinj të lidhur nyje, shkarkuesit rrotullues – si konstrukte torture; makinat e reja suedeze, që futeshin kudo, në shpella dhe ashtu të magjishme mbushnin vagonët me mineral, duke i shpëtuar nga mundi i madh të burgosurit, por që askush nuk ua dinte sekretet, sapo kishin ardhur – do të modernizohej puna kështu, s’dihej ku do t’i çonin, i provojnë me ne një herë, po ku u hidhet vaji, s’e merrnin vesh as inxhinierët e lirë – e deri te makinat qethëse të berberit të burgut, madje edhe stilolapsat e oficerëve, revolet jo, larg tyre, të gjitha, të gjitha, problemet e tyre, funksionimi i përditshëm, kur prisheshin ose jo, ndërhyrjet, i përballonte fare vetëm Ismail Farka. Të vetmit të burgosur që ia kishin nevojën e mendjes, që i kuptonte të gjitha. Prandaj e ridënuan, se u duhet, nuk duhet që të dalë. Fausti i burgut. Aspak krenar, përkundrazi: i natyrshëm, madje gazmor i hidhur, rrinte me këdo. Gati mesatar në shtat, pak fare i bëshëm, aq sa lejonte mosha e burrit dhe burgu, kokë e rëndë, vështrim i butë.

Ndonëse i mbytur në punë, gjente kohë dhe e pyeste atë që i ndodhej përballë, për gjëra krejt të tjera, ishte kureshtar si fëmijë, ashtu edhe qeshte, ndrinte urtshëm dhe, kur largoheshe prej tij, kuptoje se kishe mësuar diçka të re, nuk ta kursente, nga shkencat dhe artet. Jo këtu, jo, nga përmatanë telave me gjemba, edhe të kufirit, ku fillonte Europa. Pse, ka Europë, vërtet? Të tjera vende, qytete të mëdha, të bukura? Edhe njerëz të tjerë. Pse, nuk janë si ne, inxhinier? Nuk jemi ne si ata. Nuk të kuptoj. As unë nuk e kuptoj.

Gjendja e tij në përgjithësi dukej më e mirë se në burgun tjetër, atë të Spaçit, por ndihej tejet i bezdisur, ndonjëherë deri në acarim, jo me të tjerët, me çdo ligësi, me ato që duken të vogla, por që janë të përditshme, që nuk i përkasin vetëm injorancës, përkundrazi.

Një koleg i tij në Lenin…burg, ku?… në burgjet e Leninit, e, do të më pëlqente ta quaja me emrin e vjetër qytetin ku kam studiuar, Petërburg-un, por në shqip shkon mirë kështu, Leninburg, pra, atje një profesor më thoshte se bombë më të tmerrshme se atomikja dhe se ajo me hidrogjen e ato që do të shpiken më pas, është injoranca… trashtina…

Inxhinier Farkës i lejoheshin libra të trashë, që s’ishin të klasikëve të marksizëm-leninizmit, për dreq, në gjuhë të huaja, të pabotuar në Tiranë. S’dihej ç’armiqësi kishin të shkruar, por ashtu ishte urdhri, t’i jepeshin. Katalogë të mekanikës, doracakë, fjalorë. Inxhinierët e lirë të minierave të tjera larg vinin dhe këshilloheshin me të, mësonin funksionimin dhe si duheshin përdorur ato makineritë suedeze, që nga na erdhën, aq të vogla dhe lëvrijnë nëpër labirintet e minierës. E ngarkojnë vetë vagonin me mineral, pa të burgosur, por, po sikur të çajnë shkëmbin fare e ta hapin për të dalë ata, armiqtë? Inxhinier Farkën do të vras të parin, për ideal!

Polici nuk ikte që aty. Dëgjonte me veshët ngrehur, por i vinte plasje që nuk kuptonte gjë, jo ai vetë, jo, por as inxhinierët e lirë. Janë dhe komunistë. Të paktën të më lënë ta fut në birucë, se ka ndonjë shejtanllëk këtu.

– Dëgjo ti, shpjegoja mirë, jo me hile borgjezo-revizioniste, thjesht, siç flet shoku Enver.

– Por nuk thotë gjë, – nuk i rrihej Farkës pa u kruar.

– Si?

– Për makinat suedeze, dua të them.

– E ça kanë ata librat e trashë? – hetoi polici.

– Ja, gjëra që s’futen në kokët e trasha, – nisi të nxehej Farka. I vetmi që policët nuk i bërtisnin dot. Ishte inxhinier Farka që u bërtiste atyre. Nuk i mbanin më nervat, por me lezet të papërballueshëm shante këdo, që nga roja përballë e deri lart, edhe veten. Pastaj merrte një qetësues, janë barna për zemrën, thoshte.

– Ka raste që bëhem keq, – na tha. Thjesht, sikur nuk fliste për vete. Ndoshta që ta dinim, të bëheshim më të kujdesshëm me të. – E humb vetëdijen për minuta të tëra, – po vazhdonte të tregonte. – Ndihem i boshatisur dhe, nuk e kap boshin. Bëhemi një. – E merrte veten shumë shpejt. Fshinte djersët në ballin e madh dhe për të na qetësuar ne, që i gjendeshim pranë, do të bënte humor. – Çështje lëndësh, reaksione kimike, ju i quani ndjenja, gjendje… Do të shohësh film sonte? – më ngacmonte miqësisht.

– S’e di, inxhinier.

– Mos më thuaj inxhinier, me emër. Ku ka inxhinier këtu! Por ç’ka televizori, ë, ndonjë film të ri të “rreno-realizmit”? – Qeshja me të madhe, kështu më thoshte dhe në Spaç, dukej si “neo-realizmi”, ë? – E po në Shqipërinë e Mesme kështu flasim ne…

Njëherë, kur oborri lart qe mbuluar me borë, gati një metër lartësi, i gjithë burgu ishte bërë i bardhë, paqësor, as nuk ngjante si burg e askush nuk kishte dalë në atë të ftohtë, “eja, – më thirri Inxhinier Farka, – të shëtitim. S’ka “të tjerë”, të na shqetësojnë.” Të lëbyreshin sytë, duhej t’i mbroje me pëllëmbë në fillim (vërtet, pse nuk lejohen syze në burg, mirë orët jo?!). Bardhësia sikur ndiente a e ndienim, kishte frymë a ishte e tillë, e papërzier me hallet e këtejshme, sikur donte të kumtonte qiellin, një lloj shenjtërie të lartme, që komanda nuk mund ta pengonte, asnjë nen i Kodit Penal nuk e mynxyroste dot, ta bënte të kuqe me Kushtetutë, p.sh., sipas idealit të tyre. Megjithëse e përskuqnin vrasjet…

– Kjo borë është në burg, por e paburgosshme. Shkojmë më tej…

Telat me gjemba të rrethimit s’kuptohej të ishin të tillë, por, të mbuluar nga bora, qenë shndërruar në argjend kacavjerrës, si bimësi e bardhë përrallash. Ndalëm.

– Tani dëgjo një rekuiem, – tha befas Farka. – Një Ave Maria.

Zëri i tij bariton vërshoi nga krahërori me dufe. Tronditshëm. Shpendë dimërorë po endeshin mbi ne, i ndolli psalmi a mbase donin ta çonin hapësirave. Flatrat e tyre i ndieva që na mungonin mbi supe. Inxhinier Farka po dihaste. Unë mbeta pa fjalë.

– Më mistik është Bahu. Kurse Moxarti është po aq hyjnor.

Dhe përsëri zëri i tij u ngrit lart, si i spërkatur me lot dhe ngashërime erracake: “Ave Maria”. Një kupolë ere po lëkundej mbi ne. U bë e diel menjëherë. Varreza të anuara dhe kryqe të shembura. Dyllë qirinjsh mbi mermerin-borë. Tej, një organo e rrëzuar në humnerë… jo, vagon i hedhur.

– Ej, të dënuar, pse vetëm, ça bëni? – bërtiti polici, ndërsa llapashitej nëpër borë, që të na afrohej edhe më. Dukej sikur thoshte: ëhë, ju kapa! – dhe në fytyrë kishte ngazëllimin e të mirinformuarit. Ndonjë nga të burgosurit nuk e kishte duruar dot shëtitjen e çuditshme të inxhinierit me mikun e vet, prandaj dhe roja i brendshëm kthente kokën andej, nga dritarja ku rrinte ai.

– Pse keni dalë, a? Ku deshët me shkue? – po kërkonte hesap polici. – Me u arratis?

Inxhinier Farka nuk denjoi të përgjigjej. Unë mora siguri prej tij. Duke zbritur poshtë, vazhduam dhe bisedën. Bora nuk kishte ngrirë edhe aq, që të rrëshqisnim. Frikë ishin shkallët e mbuluara, aty ku afishohej “Zëri i popullit”, se mund të humbje drejtpeshimin, t’i bije me kokë stendës e të çaheshe te korniza metalike, mund të thyhej xhami e tehet e tij të mprehta të të çanin si për t’ia plotësuar qejfin asaj gazete.

– Mbahu tek unë!

Mbërritëm te ura e vockël me parmakë, sipër një si kanali të zbrazët. Ishte bërë kur këtu mendohej se do të punonin të lirët, dhe tani s’ia vlente ta shembje. Le ta kishin dhe të burgosurit! Kaptuam drejt portës.

– Më çudit vërtet, – më kishte thënë një ditë Farka, – që ti sheh ende tela me gjemba. Unë nuk e di që janë. “Telat me gjemba më bëhen qerpikë”. Figurë e gjetur. Tani dhe unë i shoh e s’do të më ndahen. Jo se janë, s’dua t’ia di fare, por ngaqë ka një poezi për ta, jo një, shumë. Bën mirë që shkruan. Të kujdesemi që t’i ruajmë… Vemi në dhomën time, pimë ndonjë sherbet, i shtrydhim dhe limon, se kam, më sollën. Dhe ti e di, krahun tonë policia e rreh më pak.

U ulëm në shtretërit poshtë, përballë njëri-tjetrit. Qenë rregulluar shkëlqyeshëm, sipas rregullores, pa asnjë rrudhë, çarçafi qe nxjerrë sipër batanijes, nën jastëk, me peshqirin e vogël pranë, palosur si trekëndësh; ata peshqirë të ashpër, me ata katrorët e dendur që të kujtonin poret e plëncave të bagëtive – pu-pu, ç’kope është masakruar! Më lehtë e kisha ta fshija fytyrën me mëngën e xhaketës.

Nga dritarja e vogël futej dritë bore. Gëzuar, thamë duke ngritur lart paguret e bardha plastike. Edhe ato sikur të ishin prej bore. Po pinim ngadalë ujin e ëmbëlsuar. Të ftohtë, ujë malesh me borë. S’kisha të ngopur të kundroja çezmat kur ngrinin dhe mbuloheshin me akull. Skulptura absurde, forma lloj-lloj të ndjenjave.

Në krye të shtratit të Farkës, mes librave shquhej edhe ajo, antologjia e bërë vetë, me copa letrash të shkulura nga revistat, grisur nga gazetat, pastaj qepur te këpucari. Kopertinën e sajoi ai piktori i ri dhe ia ngjitën te furra e bukës. Të zezë, pa titull sipër. Botimi më i fundit i kolanës së burgut. Ashtu si fshehurazi.

Ç’po ndodhte në dritare? Në shpatin përtej u shkëput një masiv bore, sikur ranë mermeret e një monumenti të gënjeshtërt. Vërtet, ku janë tani ata të burgosur që mbetën gjallë nga pushkatimi, ngaqë kishin dashur të hidhnin në erë statujën e Stalinit në Shkodër dhe Tiranë? I mbajnë të lidhur nëpër biruca të errëta? Edhe Farka për Stalinin u kujtua. Ritregoi anekdotën për të. Ç’të bënim? Kur humbi llullën në zyrë, në Kremlin, i sigurt se ia kishin marrë për ta sabotuar, që të shqetësohej, urdhëroi Xherxhinksin t’ia gjente, se nuk punonte dot pa atë llullë. “E gjeta, e gjeta, – telefonoi Stalini të nesërmen, – më kishte rënë në anë të mbështetëses së kolltukut… “Tavarish”, pse nuk gëzohesh?” Dhe nga ana tjetër e telefonit u përgjigjën: “Po deri tani kanë pranuar 5 anëtarë të Byrosë që e kanë marrë llullën tuaj. Dhe nuk i torturuam shumë.”

Unë tregova motërzimin shqiptar të anekdotës me koburen e Enver Hoxhës që u vodh në Muzeun e Luftës dhe e shqepën në dru drejtorin, i cili pranoi se ia kishte dhënë dikujt e ai, mbas arrestimit në mesnatë, rrëfeu se ia kishte dhënë një tjetri e ai një tjetri e kështu me radhë. I fundit nga të kapurit ulëriu se e kishte hedhur në pus. U futën atje me palombar, por nuk e gjetën koburen e shokut Enver. Veç kur pastruesja e muzeut na gjeti një kobure, pikërisht atë, kishte rrëshqitur pas stendës, te librat, që na i lexojnë edhe neve këtu e na çmendin, kanë kobure brenda. E sheh? Armiku i brendshëm, nga frika, e ka sjellë koburen prapë në muze. Por grupit të të arrestuarve u bënë tortura të tjera për të zbuluar lidhjet, kryetarin e rrjetit armiqësor, etj., etj.

– Dhe ju, inxhinier, kur jepnit leksione në universitet, nuk i vutë notën më të lartë djalit të diktatorit, student. Si guxuat?

– Nuk shquhej. Qe i rëndomtë.

– Po pedagogët e tjerë? Asnjë nuk është në burg nga ata.

– S’kisha pse trembesha. Morali i detyrës.

Ra një çangë. Një djall e di për çfarë thirreshim, për se do të rreshtoheshim. Prapë u rrokullisën gurë nga një gurore në anë të qiellit. Jo, jo ishin ortekë të mëdhenj bore. Ndoshta po ngrohej toka përbrenda.

– Dua që kjo borë të mbajë deri në fund të marsit, – do të psherëtinte inxhinier Farka një ditë.

– Pse, ç’rëndësi ka për burgun?

– Më vijnë në takim. Do të më sjellin dhe vajzën. E ç’t’i tregoj tjetër asaj? Asgjë s’kam, veç ornamentet e borës. Në Tiranë ka kohë që s’bie. Borë e bardhë, letër e bardhë… Do të më japin fshehurazi edhe një letër nga ime shoqe. Më shkruan gjithmonë.

– Dhe ta japin dot?

– Kur munden.

– Po ju i përgjigjeni?

– E bëj gati, e marr me vete. Nëse kam fat, e kaloj… Varet nga lloji i policit. Kur qëllojnë me shërbim të ligjtë fare, të egrit, ata me zell të tepruar, që të kontrollojnë edhe të brendshmet, nuk duhet rrezikuar.

– Mirë që ma the. Vajza juaj, inxhinier, e do borën?

– Si fëmijët. S’e di ajo që jam në burg. I kanë thënë se babi punon larg, në një minierë. Që të mos dëshpërohet, të mos i vijë zor në shkollë, bie dhe nga mësimet.

Heshtëm të dy. Pa e kuptuar pse, më vinte t’i kërkoja ndjesë.

– E di ajo… vajza juaj, që ka një motër në Bashkimin Sovjetik? Ndoshta po kërkoj si shumë, por jo nga kërshëria, besomë, ndiej dëshpërim, shumë dëshpërim.

– Të kuptoj. Më vjen mirë që më pyet – u përhumb Farka. – S’besoj se ia kanë thënë për motrën në Rusi, – dhe nuk u mundua ta fshihte mallëngjimin.

– Mëson rusisht vajza juaj?

– E kush t’ia mësojë? Unë jam këtu. Është mjaft mirë në anglisht dhe në shkencat ekzakte. Shkruan edhe poezi më kanë thënë.

– Ngjaka me babanë, – shtova buzagaz. – Po vajza në Rusi di shqip? – e nguca.

– Do ta ketë harruar. Ikën kur ishte shumë e vogël.

– Po ti a e përfytyron ndonjëherë takimin e dy motrave? E madhja di gjuhën e nënës së saj, rusishten, kurse e vogla, po të nënës së saj, shqipen, e nuk e dinë gjuhën e njëra-tjetrës.

Farka u brengos. Por e ngazëlleu përfytyrimi i takimit të dy motrave të largëta.

– Do të bisedojnë në anglisht, si fillim, – tha.

– Ka dhe gjuhë të heshtjes, gjithë dashuri dhe zemër, – thashë seriozisht.

– Unë e dija që babi ishte në burg, por bëja sikur nuk e dija, që të mos mërzitja mamin, as gjyshin, – më tha vajza e Ismail Farkës, kur isha për drekë në shtëpinë e tyre. Kisha ardhur në kryeqytet, siç vija ndonjëherë nga malli. Ecja bulevardit i vetëm dhe i urtë, si ata që kanë qenë në burgun politik. Isha punëtor në fabrikën e tullave, pa asnjë të drejtë… ende pa të dashur. Dhe shkruaja, si gjithmonë me lexues ilegalë.

– Po ti qenke i ri, simpatik, – më tha gruaja e inxhinierit, – më ka folur Ismaili për ty. Isha kureshtare të të shihja.

– Unë ju njoh përmes letrave tuaja dërguar në burg, zonjë, – thashë dhe patjetër do të isha skuqur në fytyrë. – Jeni me të vërtetë e mrekullueshme! – Ashtu, me flokët e shkurtër, nordikë, ajo më ngjante me atë aktoren që interpretonte Katerina Blumin e romanit të Bëlit.

– Ç’do të pimë? – tha inxhinieri duke hapur kanatin e një rafti me shishe lloj-lloj. – Ja, për të ruajtur këtë shtëpi, punën, Tiranën, e mbi të gjitha vajzën, ime shoqe bëri ndarjen me mua, kur ishim në burg, formalisht. Tani jemi bashkë.

– Ah, sa e kam vuajtur mungesën e Ismailit, – tha e zonja e shtëpisë. – E sidomos që nuk më linin të vija ta takoja

– Ime bijë ka turp të t’i tregojë vjershat e saj. Dëshiron t’ia shohësh? – më tha Farka. Ndrinte, dukej i paburg fare, qe mbushur paksa në faqe. Ndërsa shfletoja bllokun e bukur me poezi, i zhytur në kolltuk si kurrë ndonjëherë, thashë:

– Më pëlqejnë. Kanë ritëm e ndjenjë, por pse kaq pesimizëm? Është ende e vogël. 

– E dëgjon? – i tha me ton qortues e ëma, ndërsa po shtronte tryezën.

Kaq shumë trishtim, po thosha me vete, e ç’na mbetet ne pastaj? Apo është më e lehtë, kur jeton mbas vdekjes.

Nga libri “Ferri i çarë”

NJË TAKIM HALUCINANT

ME FANTAZMA E BUZËQESHJE…

                                                   Inxhinierit Ismail Farka

Duke mbajtur radhën për të hyrë në Hermitazh,

m’u shfaq një fantazmë, që dhe buzëqeshte

trishtueshëm.

S’po e gjeja e kujt ishte, as nga erdhi

dhe pse. Mbase halucinacion, parakujtesë?

E ndonjë bashkëvuajtësi, studenti të dikurshëm këtu,

kur ky qytet quhej Leningrad.  E ç’do nga unë, fantazmë?

– Eh, asgjë, – dëgjova një zë të njohur. – A s’do të ishte

e ardhmja e ardhme,

nëse ne, të kapur dorë për dore me ëndrrat…

lëri ëndrrat, kurva të gjitha, zhgënjime…

pra ne të nxitonim,

jo si në oborrin e burgut, kur na numëronin,

megjithëse ashtu ishim dhe atje, dorë për dore

me njëri-tjetrin,

si të marrë…

nëpër biblioteka  e muzeume të shkonim, operave

dhe parqeve, nëpër dashurira, në takimet

që s’ndodhën, të fluturonim

nëpër qiejt me anije kozmike,

aq do kushtonin biletat,

sa pagesa për artikujt tanë…

Na çudite! E ç’ishte ai ferr ashtu? Ç’do më thoshe

ti si inxhinier?

Si u ndërtua? Ferr që nuk po e mbyllim dot brenda librave

dhe hardalloset rrugëve?

Zë pa gojë, si buzëqeshja pa zot. Veç ne flasim kështu,

që kemi qenë burgjeve,

romantizëm tragjik, po ku më ike, fantazmë?

Dhe unë do nis fantazmën time flatrathyer

për të të gjetur.

Ta mbarojmë bisedën. Është gjithë kjo radhë

në Hermitazh…

Po në ç’mërgim ka ikur, ku?

Këtej stepave apo andej akullnajave?

Në Amerikë apo Azi? Se i jemi zhdukur burgut

për sa më larg, hakmarrje ndaj mbylljes

brenda telave me gjemba

në një copëz vend sa një plagë.  Por ai nuk na ndahet.

Kush? Burgu, pra…  Vitet shkojnë, por jo çastet dhe,

meqë ra fjala, në fakt ne e çojmë fjalën ku duam,

dhe nuk mbërrijmë ku do të donte fjala,

ky është gabimi i hershëm i njeriut, por po të them ty,

bashkëvuajtësi im i humbur,

se në qytetin ku ti studiove, nga qindra leninër që kishte,

statuja dua të them, që përshfaqeshin gjithandej,

nja tri a katër kanë mbetur,

se stalinër s’ka fare.

Janë rrënuar shtatoret e tiranëve si në një pyll,

ku drurët e sëmurë

i kanë prerë me sëpatë.

S’kishe tjetër të më thoshe?

Ç’bisedë kjo kështu? – do të ankoheshe ti si dikur,

mbasi e mbaronim bisedën. Ehu,

ata s’më duheshin të gjallë e jo më statuja!

I kishe rrëzuar me kohë.

Më kishin rrëzuar. Po rruga është tjetër,

gjithmonë me vonesë.

Jo, e kundërta, vonesa është brenda nesh. Vetëm

e keqja nxiton.

Po a do të dimë të lirohemi ndonjëherë?

A ia vlejnë kthimet?

Po radha në Hermitazh? Ik, futu… Tako djalin

plangprishës…

Ti je! Megjithatë, buzëqeshjet tona  të trishta,

të harruara, vijnë, s’dihet nga ku, si tufa korbash,

takohen njëra me tjetrën

pa ndonjë mall e zemërim, pa mëkate

dhe dalin përmatanë kornizës në Qiellin

që s’mban mend asnjë të keqe,

por që herë pas here shpik fantazmat tona.

(Nga libri “Si na erdhi ai, i ndaluari”)

Nga Visar Zhiti/

 Teksa po nxirrja nga librat e mi baladat për Gjergj Kastrioti Skënderbeun, thashë me vete se ka mbi 5 shekuj që Heroi ynë enden dhe nëpër këngë si nëpër pllaja e fusha betejash, së pari në ato të popullit të tij dhe të gjuhës së tij, por dhe në popuj të tjerë e gjuhë të tjera.

Shkon te të gjithë fqinjët ballkanikë, që nga pasardhësit e tjerë të ilirëve, kroatë e malazias,  te grekërit dhe te sllavët e jugut, në Serbi, Bullgari, etj,  te rumunët dhe rend triumfator nëpër Itali, jo vetëm te arbëreshët e tij, shkon në Francë, Belgjikë, Gjermani, në vendet e Europës Veriore, në gjuhët anglo-saksone, në Poloni e në Rusinë dy kontinentale, edhe në Azi, pse jo dhe në Afrikë, Egjipt dhe kapton tej, në Amerikë ku adhurimi shtohet si për një Kryeluftëtar të lirisë dhe mbrojtës të qytetërimit Perëndimor..

Kali i tij duket se është bërë me flatra, i shndërruar në Pegas dhe ai ndal i bronztë në sheshe dhe poema…

         Dua të risjell disa prej baladave të mia, pjesëza të nxjerra nga libra të ndryshëm, të shkruara ndër vite, edhe në burg, fshatrave, por dhe në metropole të Europës.

         Se si më frushullojnë tani, si flatrime të flatrave të Pegasit Skënderbejan.

NË SHTËPINË E VOJSAVËS

Ndërsa ngjiteshim

nëpër rrugën e bardhë

(me borën si shpirt i hapur)

për të shkuar

në shtëpinë e Vojsavës

të gjithë nga pak

u shndërruan

në Skënderbej…

Gradec, 17. 02. 1993

 ( nga libri “Mbjellja e vetëtimave”) 

 SKËNDERBEU

DHE NJË ÇËSHTJE E ERRËT

NË JETËN E MOISI GOLEMIT

 Kur isha fëmijë,

Babanë tim dhe Skënderbeun

kam adhuruar më shumë nga burrat e botës

Dhe të gjitha vetëtimat

më dukeshin si vringëllima të shpatës së heroit.

Çdo vit në shkollë do të mësonim

për vdekjen e Skënderbeut

dhe do të qaja, kur të tjerët dilnin,

i fshehur tek dera.

Ashtu si kali i tij që s’pranoi më zotëri tjetër

dhe unë s’pranoja më të mësoja gjëra të tjera.

E urreja Moisi Golemin që iku, na tradhtoi,

tradhtinë s’do ia falja kurrë.

Tokë mëmë, atë që në një rrugë të tillë do të shkojë,

Lëre fëmijë, mos e rrit,

ç’e bën kot burrë!

Tani vonë, në një si legjendë,

im atë ma rrëfeu,

që ikja e Gjeneralit paskësh qenë e sajuar: plan, plan!

Atë e kishte nisur vetë Skënderbeu…

Në luftë duhet të jesh herë me kryet-skile

dhe herë me trupin-luan.

Ç’mision i rëndë mes të huajve… të shtiresh…

sulltanit dorën t’i puthësh,

Të përsëritësh thëniet e tij të vrazhdai gjoja si mençurira.

Të hash me frikë se mos helmi vdekjeprurës

është me sherbetin e ëmbël

në kupat e florinjta.

Të kesh frikë dhe në harem, nëpër qejfe,

se femrat raportojnë dhe mënyrat

e shtrirjes mbi pelerinë…

Që nga çadra ushtarake deri tek gjysmë hëna qiejve

hija jote duhej të komplotonte me gjithë perandorinë.

Dhe të mos kuptohesh

si identiteti nën përkrenare!

Ti në rrezik që atdheu sa më larg rrezikut të jetë!

Po e ardhmja merret veç me ato që duken, si malet,

ku ta gjesh, si ta shpjegosh

një pikëz loti të fshehtë?

Eh, sa jetë që humbin kuturu

si dyndje shigjetash nëpër luftëra…

Po ai që sakrifikoi në shekuj diçka ende më të shtrenjtë:

Emrin e tij.

Janë vënë gabim statuja, janë hequr statuja,

por të lutem, ndreqi gabimet, moj histori!

Gjeneral, ç’torturë dhe për kohën

pas vrasjes tënde,

e cila është pjesa më e rëndësishme për heronjtë.

Prindërit diçka biblike ripërtërijnë, ja ashtu me hamendje,

që emrin “Mojsi” vënë tek djemtë edhe sot.

—————————————————–

Kur u dënua autori, në aktakuzë pati dhe këtë poezi

“si shtrembërim të realitetit historik me qëllim që t’u dalë në mbrojtje

tradhtive që zbulonte dhe ndëshkonte PPSH” (Viti 1979).

Nga libri “Mbjellja e vetëtimave”

 *  *  *

… erdhën arbëreshë

me plisat e bardhë mbi krye. Vija e zezë në tirq –

shenjë zie e përhershme për Vdekjen e Skënderbeut.

… kambanat nisën të bien vetë…

*  *  *

…a e di si përdorej folja bërtas në kohën e Gjergj

Kastriotit Skënderbeut? Nkelthas. Po qaj? Nklaj.

Ç’është ajo “n” përpara, shenjëz e urave të përmbysura,

e skeleteve të ngrehinave?…

 Nga libri “Si shkohet në Kosovë”

MBRËMJE TETORI, FLETË E GRISUR DITARI

Po prisja shiun turk, s’po vinte që s’po vinte, si grua edhe shiu,

rruga e panjohur mbeti e thatë, e pandjeshme, gjithë ato brigje

përreth, pa sirenat magjepsëse. Urat mbi Bosfor, aq të  mëdha

dhe të famshme, nuk arrinin te asnjë dorë zonje, te asnjë puthje,

kot binin më gjunjë. Ndala te një librari, më e afërta, po shfletoja

një antologji, kërkoja një emër gruaje. Ku është poezia e saj,

mes flokëve dhe shamisë si një petale e mbetur fluture,

te vështrimi dinak i syve të zinj, te buzët e enjtura të mosfoljes,

një poezi femër kërkoja, të vezullonte si manikyr dielli në thonjtë

e gjatë prej Kostandinopoje, si buqeta me lule në dyqanin

e mbrëmjes me burra, që s’iu dhurua asnjë dashurie, si abazhuri

i harruar ndezur në anë të shtratit të zbazur buzë detit. Dhoma ime

lundron në Stambollin e madh të sulltanëve.

Ç’më porosit i fshehur

brenda meje Skënderbeu?

Dera e xhamtë rrotullohet si gjeratore

prej uji, del ëndrra e gruas,

mëndafsh dhe hënë dhe premtim.

Një çadër e kotë në dorë. Shiu është dashuri, s’po bie që s’po bie.

E shkruar në Stamboll,

nga libri “Thesaret e frikës”

 DY VARRE PESËQIND VJET LARG NJËRI-TJETRIT

Përsëri erdhën nga larg, nga shkretëtirat. Kaluan

malin e fundit. Panë detin e madh, të huaj.

Si llahtarí të kaltër, harbonjëse shtynte dallgët,

si gjokset lakuriqe të grave të haremeve. Ja çadra e

tyre si trëndafil mes mijëra çadrave ushtarake, mes                                                                             

topave dhe kuajve nën rrapëllimën e daulleve dhe kazanëve,

nën emblemat absurde. Pluhur i para pesëqind vjetëve.

Atje poshtë ishte qyteti i vogël, i pushtuar.

Kisha dhe varri i Gjergj Kastriotit, i xhindit, që xhindosi Sovranin e madh.

Do të suleshin ata, gjithmonë ata, të njëjtët ata,

do të shkulnin pllakën e rëndë të varrit,

do të nxirrnin eshtrat e heroit si eshtrat e vetë kombit.

Pastaj do t’i thyenin, copa-copa, eshtrat me baltë, të gjata sa shpatat.

Do të thyenin kafkën si kubenë e qiellit. Të çmendur dhe makabër.

Nga një copë kockë si hajmali do të varnin në qafë ushtarët

për të pasur fat nëpër betejat si armiku i tyre i madh.

Pesëqind vjet më parë, kur dhe varret tani janë varrosur në harresë.

Ra nata. Nata e kombit. Me heroizma si me gërmadha, pa skelete heronjsh.

Nata me britma robërish që digjeshin si pishtarë.

Pesëqind vjet natë ballkanike.

Frutat e pemëve ashtu si buka s’kishin shije.

Rrënjët thithnin gjak të turbullt, të përzier.

Nëpër tokë kalbeshin trupa barbarësh dhe dezertorësh,

bejtexhinjsh dhe devesh, spiunësh e kuzhinierësh të paqes më të kuqe se lufta.

Njeriu binte e malet bëheshin më të lartë nga kufomat.

Malet u mbushën me partizanët e luftës më të fundit tëbotës, plot si me pyje.

Gërmadhë u bë mishi i historisë dhe ne kujtuam se erdhën ditë të reja.

Besuam tek urat. Besuam që deti u bë e dashura e të gjithëve si liria.

Kështu thoshin këngët.

Pastaj, ah, pastaj kur u hap tymi i betejave,

nëpër pellgje pamë pasqyrimin e sundimtarëve të ikur,

të sundimtarëve tanë  që na udhëhoqën,

u përzjehej pasqyrimi nëpër pellgje,

binin si pluhuri i pushtuesve të para pesëqind viteve.

Na merreshin mendtë si këmbët.

Dhe u sulëm ne, vetë ne, jo pushtuesit, te kishat tona.

Thyem kryqin e megjithatë nuk shpëtuam dot nga udhëkryqi ynë.

Në një  tjetër kishë gjetëm skeletin e Gjergjit… jo, jo të Kastriotit…

të Gjergj Fishtës, më të madhit rapsod të shekullit njëzet, e fundmja lahutë e botës.

Në zjarr i kishim hedhur librat e tij. O Zot!

Jo, jo, nuk do t’ju them që pushtuesit anadollakë

na vodhën skeletin e kryetrimit dhe ne, vetë ne,

me duart tona, ditën me diell, humbëm skeletin e poetit, (s’ua ndamë letrarëve të rinj si copa hajmalish

kockat e tij), e hodhëm në lumë. Në lumin që vinte

nga sllavët. Me brinjët e poetit mund të bëhen lira të bukura.

E shkruar në burg, Spaç, 14 janar 1983

Nga libri “Hedh një kafkë te këmbët tuaja”  

                                                             E shkruar në burg, Spaç, 14 janar 1983

Nga libri “Hedh një kafkë te këmbët tuaja”                                                               

PËRKRENARJA E GJERGJ KASTRIOTIT

 Ka më shumë se pesëqind vjet

që udhëtoj

për të mbërritur

te kjo përkrenare –

me një dhi të florinjtë përsipër,

fluturuese,

që u hidhet qiejve.

Mbi brirë ka ende copëra yjesh,

shirita ylberësh.

Poshtë ka diçka nga toka e saj e errët. Ja,

reliefet e fatit, gunga të metalta – nyje ngjarjesh

dhe prapë terr.

Ka më shumë se pesëqind vjet që udhëtoj,

kalova mes betejave si mbi kufoma. Lashë pas

kështjellat. Ç’male që na vodhën

si sëndyqe karvanësh në Ballkan.

Ujëvarat rrëzohen –

valle vajzash

që hidheshin humnerave.

Gjithmonë në atdheun tim ulet nata,

ja si kjo përkrenare,

që unë e shoh i magjepsur.

Bie më gjunjë.

Xhamat si koha s’më lënë të prek.

Polen fluturash aty – gjurmët

e gishtave të poetëve.

Dëgjoj këngën e tyre si kori i burrave

në tragjeditë e lashta.

Dhia e praruar më njohu,

më ndjell me sy.

Afrohem drejt saj dhe blegërij

si livadhet e atdheut.

Gjithmonë kjo dhi kullot brenda meje.

Dhe shpesh herë

brirët e saj kanë dalë

mbi kokën time.

Hutohem. Flas përçart.

Ç’ëndërron përkrenare

e ikur kaq larg?

Cilin vallë? Përveçse kryet e popullit!

Po shpata e tët zoti

ku është?

Mbase mjaft goditëm midis nesh. Ti

na duhesh më shumë sot,

o Përkrenare,

hijerëndë

dhe sublime,

e bukur si ideja e kombit.

Vezullim yt vazhdimisht

na avitet

… si mëngjesi.

Vjenë, 30.12.1991

                  Nga libri “mbjellja e vetëtimave”

NGA VISAR ZHITI/*

KJO DITË E GJITHË PËR TË KUJTUAR-Botohet me rastin e 27 Janarit, Ditës së KUJTESES/

Çdo Solomoni, të persekutuar a mbret, ligjvënës a mjek, /

poet e mik, kujdo qoftë tjetër, edhe pa këtë emër,/

bashkëvuajtës dhe i përndjekur, edhe në harrime…/

1.

Kjo ditë e gjithë për të kujtuar… /

Por tmerri është më i madh, nuk e nxë dot kjo ditë, /

del përtej. Kanë mbetur nëpër ajër klithma pa gojë

dhe lotë pa sy, /

të përziera me shiun që nuk bie, por rri pezull/

si një ankth. Dhe dhëmbja e mëpastajme /

si lodrat e fëmijëve pa fëmijët, /

të shkelura, të thyera./

Urtësi pleqsh të flakura tej si borsalinat e tyre të çara/

dhe heshtje e zezë si një qen këmbëthyer,

gjysma macesh, copra pasqyrash, flatra zogjsh e librash…

I vërvit era andej-këndej apo kujtesa e çoroditur.

Në rrugën e zbrazët një këpucë gruaje e hedhur,

si zemër e shtrembëruar, e kuqerremtë si gjak i tharë…

dhe një djalë me pranga,

fantazmë që e arrestojnë çdo ditë…

Ku po e çonin  jetën? Ku?

Shpejt, shpejt, shpejt, ec, lëviz! Ju – andej harrimit,

këtej harrimit – ju.

Shtyhuni! Të nisen makinat? Ku? Ku? Dhe urdhërat

kanë mbetur nëpër natë, në natën që s’ka yje,

por tela me gjëmba.

Në natën e fundit, ku nuk zbardh më…

Brenda natës ka prapë natë,

minierat e zeza të ferrit…

2.

Nga lart na vijnë fatkeqësitë, por jo nga Qielli.

Nga Golgota e dënimit

ku ngjitemi vetë,

të shtyrë nga djalli që gjithmonë mbetet poshtë,

në terr

dhe i ushqen rrënjët e së keqes

me egoizmin helmues, me ambicjet vrastare,

që bëhen çmenduri kolektive. Doktrinë e krimit…

Po unë dua ditën time të harresës…

3.

Avitem për andej, kaloj në kohë i lemerisur,

ndal mes dënimit, shpirt dhe i largët,

plagë që vetëm dhëmb, dot nuk pëshpëris: të kishit

shkuar në vendin tim, dikur, nuk do ju përzinin,

do ju prisnin nëpër shtëpitë e varfëra, do ju mbronin,

edhe pse të pushtuar

nga vrasësit e përbashkët. Bukën

dhe frikën me ju do ta ndanin. Se ndodhi vërtet,

si nuk ndodhi?

Qëndresa dhe nderi si në librat tuaj të lashtë…

Dua dhe unë ditën time të harresës…

Se pastaj u vësulën mbi ne shumë më keq,

Na vranë tanët

dhe pastaj të vrarë na mbyllën burgjeve dhe punonim

në minierat e ferrit si skllevër…

Djalli po hakmerrej.

4.

Popull i zgjedhur, po Zoti na zgjedh dhe ne,

s’e dimë pse, për të vuajtuar,

se vuajtja na e bëka më të mënçur botën

e martirizimi të shenjtë. I duhen të ardhmes si drita…

Të ecësh pas një Krishti prej ere, me dishepujt

e shenjtët e përhapur gjithandej.

Në vend të breroreve të tyre përshfaqen

pllanga të dritave të projektorëve të luftës,

në burgje e në kufi,

mbi fytyrën e atij që do të zbraseshin plumbat

si breshër i mortjes.

I gjatë rreshti i të dënuarve, shumë i gjatë,

dhe rreshti i ushtarëve po ashtu, ende më i gjatë…

gjysma në të shkuarën

dhe gjysma në të ardhmen

dhe thashë, nuk mjafton një ditë për të kujtuar…

5.

Dua dhe unë ditën time të harresës,

Të gjithëve u duhet një ditë tepër, jo vetëm të vrarëve…

Çizme të mëdha diktature

kanë bllokuar horizontet, njëra si e hitlertë, e zezë

dhe tjetra si e stalintë, e kuqe…

Alarm! Po ecën historia, jo kundërhistoria si përbindësh!

Midis tyre këpucë të kalbura, që ecin vetë pa këmbë.

Mos janë këpucët e vuajtjes, të durimit të padurueshëm,

të frikës së shndërruar në guxim paranojak? Ja,

dalin nga rrethimi, poshtë telave me gjëmba, ku

po shkoni, mijëra këpucë, se si jeni,

gojë ulërimash të vrara,

nuk ju nxë dot asnjë kujtesë,

pirgje leckash të gjalla, por krimi

është më i madh, ohu-u, sa i madh! Dhe sa e pakët

ndjenja e atyre që kryejnë krime, më e vogël

se guriçka brenda në njërën nga këpucët e vdekura.

Ja, ja, dhe këpucët e mia aty, as këpucë nuk ishin,

copa çizmesh të çara në minierat e ferrit…

Dhe unë, i zbathur, me këmbët e përgjakura,

me dobësitë sikur të ishte e Akilit,

me një shigjetë fatkeqësie të ngulur, që s’duket,

jo, jo, nuk dua të marr këpucë jetime të të tjerëve.

Dhe në m’u bindshin, teksa endem mes tyre

dhe kërkoj të miat. Por një amanet të fshehtë

mund ta marr,

i kujdoqoftë, është i njeriut, teksa i mbush me elegji

këpucët e nxira të netëve

dhe këpucët e zbardhura të ditëve…

7.

Ndërgjegjen e botës nuk e mbyt dot të gjithë

gazi i kobshëm i furrave të së keqes.

Ky hi i hidhur jete s’është nga zjarri prometean,

nuk bën genocid zjarri

dhe nuk marroset pas ndonjë doktrine.

Është i zjarrit tjetër të djallit

Që të fut të ftohtin e vdekjes. Kolla e krimit

u përhaq gjithandej, te rrugët e dyert,

kolliten shkallët, dritaret, shpresa, automatiku i zi,

deliret, pemët, librat, zhgënjimet, pendesa, stinët,

ëndrrat kolliten në ëndrra të sëmura…

Dhe ai sapun makabër, i nxjerrë nga të gjallët,

si mund t’i lajë duart e mëkatit?

Dua dhe unë ditën time të harresës,

Të gjithëve u duhet një ditë tepër, jo vetëm të vrarëve,

edhe vrasëse,

që të pendohen…

M’u mor fryma, errësirë… Më sillni një rreze të thyer,

diçka që feks, një pikël drite sa loti.

Ç’janë këto vezullime? Mijëra unaza

të mijëra gishtrinjve të prerë,

në atë shiun e ngrirë që nuk bie…

Po ora, ku është ora e njeriut, vajti vonë për kthimin

ku s’do të mbërrihet dot asnjëherë.

Kërkëllijnë skeletet,

çohen nga balta e asgjësë dhe kërkojnë mishin

që ua zhvatën,

duan pyllin e djegur të flokëve. Ditën e hapur të syve,

kohën e pajetuar. Kujtesën prapë. Përsëri. Gjithmonë.

Pa kujtesë bota bëhet vetëm një kafkë.

Pse heshtin fjalët, po kalben

bashkë me buzët e kohës,

puthja e mortjes mbulon brigjet

dhe mijëra e mijëra këpucë bosh mbushen me shi

dhe ecin mbrapsht, nga dita e sotme e kujtesëz

i aviten fillimit,

ditës së parë të krimit… këpucë Buhenvaldi,

Aushvici, Dahau… nga gulagët në laogai… në Spaç,

Burrel, Qafë Bari… në burgjet pa emër të botës.

Fundosen në gropën ku kanë hedhur të gjallë

njerëzimin,

se qoftë dhe vetëm një njeri,

ai është njerëzimi i gjithë.

8.

Skeletet me koska mermeri

ulërijnë për atë pjesë jete të pakryer

më fort se sirenat ngjethëse të atyre trenave të egër

që s’ndalnin asgjëkundi,

veçse në stacionin e fundit të fundit.

Autoburgje dhe kamionë internimesh…

Le të bien epidemitë përreth, masakrat, ka prapë stacione,

është ai i ndërgjegjes së popujve,

stacion tjetër i fantazmave…

Stacioni i tmerrshëm i kujtesës…

Ja, erdhën nga prapa diellit. Stacioni i fundit

i mallkimeve.

Po i mëshirës, i faljes? Stacione gërmadhë, që…

Ju – andej harrimit,

këtej harrimit – ju. Në mes ndarja

si një e çarë fatale e tokës.

S’ka më rreshta, as rregull,

turma mëkatesh, histori e shqyer

nga bishat që s’kanë histori, veç atë të daljes

nga shpellat,

gjëmojnë hapat e shurdhëta të akuzave të gjërave,

se ç’lëviz poshtë dheut të huaj, hapen vetë varret masive,

dal dhe unë.

E si të mos jem hebre, kur kam holokaustin tim?

Dhe gjerman i dënuar jam, polak, rus hungarez,

rumun, edhe palestinez, etj, etj, afrikan, aziatik,

amerikan, kryeqi është njëlloj kudo,

jam shqiptar në Kosovë, dal nga gropa e përbashkët…

E ti je unë… Kohë s’kam dhe aq që të ringjallem,

vërtitem në vorbulla gjyqesh,

jo në atë të fundit,

kërkoj ashtu si pallton time të kalbur – kujtesë,

vetëm një ditë, e ç’i duhet më shumë një fantazme?

Parandjenjat rendin me motorë të zinj rrugëve të natës.

Mbi një fron era shfleton fletët e një Kurani vëllazërie…

Pallton time e ka vrasësi im, është ftohtë

dhe atij i duhet fati im,

ky i më pastajmi, i pasluftës,

i rënies së perandorisë të së keqes.

Palltoja e fatit shndërrohet në metal të ndryshkur,

e ngrirë mes erërave

ashtu si këpucët e zbrazëta në bregun e një lumi,

që nuk harron. Ku i pashë, në ç’makth?

Të jetë art aluçinant? Pse ka më pas kësaj? Shpirti

gjithmonë është lakuriq në qiell.

Dhe një ditë kujtese për të gjithë…

9.

A mjafton një ditë për të kujtuar, i nxë dot të gjitha…?

Dua ditën time të harresës… Ja, vjen agu i ditës tjetër

me një diell kryecopëtuar. Nuk mjafton as kjo ditë,

aq më pak një jetë.

As harresa nuk mjafton, s’mundet, nuk e përpin dot

të tërën, nuk mjafton as vdekja.

T’i kujtojmë të vrarët tanë… Vrasja e tyre na kujton

që nuk i mbrojtëm dot, por të mos rivriten me harresë…

Të vrarët nuk kanë vdekjen e tyre,

prandaj ata nuk vdesin kurrë.

Kurse vrasësit, ah vrasësit, ata janë të pa edukuar,..

Po kjo është pak, pu-pu sa pak që mund të thuhet

e s’ka pike rëndësi për ta.

Të egër janë, të tmerrshëm, pa shpirt, asgjë s’kanë

që të mund t’u shkojë në Qiell.

Në baltën e ferrit do të mbeten duke e bërë baltën

edhe më të keqe…

Mëshirë dhe lutje. Edhe për armikun. Ta duam,

aq sa na do, më thua ti…

Me drejtësi në fillim edhe për ata.

Pastaj për vete të duam

më shumë, të mos jemi si ata, kemi lindur që të duam,

pa dashuri nuk ka jetë…

durim dhe paqe!

Edhe baltën ta shpëtojmë, ta bëjmë siç ka qenë,

baltë krijuese, të jetës, e artit të njeriut…

10.

Koha pa kohë, e gjithkohëshmja… ecën

me hapat e zbathura të një Krishti.

U riktheve, Bir? Po unë që përjetoj një lamtumirë

që s’mbaron,

që lëkundet si dorë e këputur,

ja, u zvogëlua prej largësisë,

u bë si ajo dorëza prej argjëndi,

që hebrenjtë e quajnë yad, që me gishtin e zgjatur

të saj lexojnë librat e shenjtë.

Prekini plagët e mia

dhe dora do ju shndërrohet në argjend…

Si penë që dua të shkruaj, u bë lamtumira,

si çelës i shtëpisë tënde qoftë ora e kthimit,

e ke varur në qafë si një fëmijë,

që mos të të humbë gjatë lojës, se e gjitha lojë qënkërka,

Biri im, në tokë dhe në Qiell.

Dot nuk e kujtoj të gjithën, vuaj,

dhe të harroj të gjithën nuk mundem dot, vuaj.

Kujtesë-harresë… harresë-kujtesë… janë ditët e mia,

Kujtoj nga ato që duhen harruar,

harroj nga ato që duhen kujtuar,

Ç’po shkrin kështu mbi Ungjillin tim, çasti?

Pika të nxehta kohe

pikon kujtesa prej dylli e qiririt që ndeza

me shkëndijëzën time mes qerpikëve të pambrojtur,

prandaj dhe mërgoi nëpër yjet e largët.

Qiriri im i fundit

 Romë, datë e harruar…

*Botohet me rastin e 27 Janarit, Ditës së KUJTESES/

….DHE NJË  LUTJE PËR ATË…/

Në manifestimet tre ditore në Michigan në nderim të Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, në Vitin Mbarë Kombëtar të Tij, në Jubileun e 550 vjetorit, shkrimtari Visar Zhiti, ndërkohë dhe ministër këshilltar i Ambasadës së Shqipërisë në Washington, vuri kurorën me lule te shtatorja e Skënderbeut në emër të Ambasadës, ku ndër të tjera tha se për Skënderbeun nuk është vetëm ky vit që shqiptarët e përkujtojnë, por të gjitha vitet, shekujt, gjithë pavdekësia e Tij.

Në darkën solemne, koncertuale, ku përshëndetën pjesëmarrës nga të gjitha trojet shqiptare e nga diaspora, Visar Zhiti, pasi përshëndeti në emër të Ambasadores, znj. Floreta Faber, improvizoi një aspekt tjetër dhe ndryshe, atë të “Skënderbeut qytetar”, që gjatë bisedave më pas e zgjeroi emocionalisht dhe e mbylli me një lutje të bukur, që po i botojmë:

…erdhëm të dëgjojmë dhe të flasim për Skënderbeun këtu, ku po shpalosen nga vlerat siperane të Tij si udhëheqës i popullit dhe mbrojtës i Europës, ndërkaq këtu pamë nga vlerat e bijve dhe bijave të tij, të diasporës së mrekullueshme shqiptaro-amerikane në Michigan, përbashkimin e komunitetit, të të gjitha shoqatave dhe besimeve fetare, aq sa m’u duk si një tjetër kuvend Skënderbean, ku u përzien kohëra, kujtesa kolektive, bëmat historike, datat, emblemat, por dhe poezia e kënga, nën hijen e Flamujve tanë, me ngjyrat mahnitëse të kostumeve tona popullore.

Dhe më lindi befas dëshira të flas dhe për “Skënderbeun qytetar”, për virtytet e Tij, nga që këtu ka shumë të rinj, sepse Skënderbeu është dhe institucion i lirisë, i dijes dhe i paqes, jo vetem i luftës, i luftës për mbrojtjen e atdheut, sepse sic thoshte dhe Shën Gjon Pali II, Papa Vojtila, miku i madh i shqiptarëve: “Nuk na duhet një demokraci pa virtyte”.

Skenderbeu ishte dhe tejet i virtytshëm, Ai e thoshte dhe vetë: “unë nuk jam rob i fatit, por i virtytit.”. Shkëlqyer! Një Skënderbe mendimtar, elegant, me poezi të fshehtë brenda, orator i rrallë, le të kujtojmë fjalimet e tij në Krujë “lirinë nuk ua solla unë, por e gjeta midis jush” apo në Romë, ku foli atje me nocione si të sotmet: “Ne jemi shpata dhe mburoja e Europës” – tha në sheshin para shtëpisë së tij në “Palazzo Skanderbeg”.

Komunikues  brilant, Skenderbeu ishte i drejtëpërdrejtë, le të rilexojmë nga letrat e Tij drejtuar miqve dhe aleatëve në Vatikan e Napoli, apo në Venetik a kundërshtarëve në Konstandinapojë, Sulltanit vetë. Është po Ai Skënderbe, sovran zemërgjerë, i drejtë si Solomon, i sakrificave deri në martirizim dhe ka po atë timber të shqiponjës dykrenore.

Po nxitoj të rëndis disa cilësi të Fisnikut të Madh: kryepunëtor, i zellshëm, kurajoz i mahnitshëm, trim, i besës, dinak për mirë, duhej, i zgjuar si populli, elitar, i kulturuar, fliste disa gjuhë, se sic na tha në simpozium dhe historiani P. Xhufi, që ambasadori i Milanos në Vatikan dëshmonte se “Skënderbeu e flet italishten si ne”, Ai dinte dhe latinisht, arabisht, etj.

Skënderbeu ishte i hijshëm, e donin grate, tërhoqi vëmendjen e Rembrandit a të shkollës së tij me një portret gjithë hije dhe dritë, që kërkohet nga interpoli sot, se u është grabitur pasardhësve të tij në një kështjellë të tyren në Itali.

Bashkëshort gjithë dasghuri dhe baba i urtë, testamental. E përsëris, e donte paqen, lufta e tij prandaj bëhej në fund të fundit, ja, na e tregon “ulliri”, Ai e cmonte pemën ilirike të ullirit, jo vetëm si vlerë ekonomike, por dhe si një  si symbol i paqes, se të rinjve që martoheshin u kërkonte të mbillnin rrënjë ulliri. Pajë  për të  gjithë .“Lufton luftën dhe fiton” – fillon poema e poetit të madh amerikan Longfellow, në shqipërimin e Kryevatranit, imzot Noli.

Vallet dhe këngët sonte më kujtojnë një fakt të bukur sa më s’ka,  Skënderbeu ka ftuar në Lezhë muzikantë, na e ka zbuluar studiuesi arbëresh M. Mandala. Sipas tij, e thotë muzikologu Italian Cavallini, po përmend emra, që ta besoni, “që trombetisti venecian, i quajtur Xorxi, u ftua nga Skënderbeu në oborrin e tij mbretëror për të luajtur muzikë flamengoje”, që atëhere ishte muzikë avanguardiste në Europë dhe që ai kishte marrë nga “Princi shqiptar një shumë të madhe parash si kurrë më pare”.

Skënderbeu mecenat arti – shkruan një studiuese.

Sa bukur! Kur Shqipëria e vogël luftonte me një perandori, nga më të fortat dhe Arka e Shtetit nuk ishte dhe aq plot. Skënderbeu vizionar, Skënderbeu i së ardhmes, se do të vinin kohëra kur vriteshin poetë e burgoseshin.

Jo rastësisht po ridel këto ditë dhe një portret i hershëm, vizatuar nga të huajt, “Skënderbeu me libër në dorë”. A nuk kishte Ai mik dhe me shkrimtarin Marin Barleti? Patjetër që Ai e dinte thënien e Muhamedit, që boja me të cilën shkruajnë fëmijët, është më e shtrenjtë se gjaku i dëshmorëve”. Po që është dhe një libër i rëndësishëm konstitucional për Shqipërinë “Kanuni i Skënderbeut”? Pra Ai udhëzonte se si të administrohej dhe paqja.

Dhe u bë  “Yll i Karvanit” për popullin e tij në shekuj. Dhe jo vetëm kaq. Mbrojtës i qytetërimit Perëndimor. Si tha një kongresmen amerikan, që pa Skënderbeun dhe Amerika mbase do të kishte ndryshe.

Prej virtyteve vijnë të gjithsa këto…

Dhe meqënëse sot morëm pjesë në  një meshë, më vjen të lutem tani para jush.

GJERGJI YNË, QË JE NË QIELL

Gjergji ynë, që je në Qiell,

Atë i Kombit tënd dhe Bir i popullit tënd,

u shenjtëroftë emri yt,

ardhtë mbretëria jote,

u bëftë vullnesa jote

nga Qielli në tokën, kudo ku ka shqiptarë,

të bashkuar të jemi, se kështu bëhemi më të fortë,

që të fitojë e mira.

Porositë e tua si bukën e përditëshme na i jep sot,

Të duam AtDheun dhe njëri-tjetrin dhe punën

dhe virtytet t’i bëjmë tonat. Na i fal fajet tona

dhe mos lejo faje të të tjerëve mbi ne.

Me shpatën tënde të godasim urrejtjen,

me mburojën tënde të mbrojmë dashurinë,

kali yt të bëhet Pegasi i muzave

dhe mos na lërë të biem në tundimet

e egoizmit dhe korrupsionit dhe na liro nga i keqi

brenda vetes e përreth nesh,

me ndihmën e Zotit, o Zot!

Kurora paqeje me lule shpirti të vëmë mbi veprat e njeriut

ja ashtu si sot në statujën tënde në Michigan,

dhe bekime bashkatdhetarëve të tu kudo e përgjithmonë!

Amen!

…..DHE STUDENTI SHQIPTAR NË SHBA…/

 Nga Visar Zhiti/

Në Mbrëmjen Gala për Skënderbeun në Michigan ishim plot të ftuar, nga Shqipëria e Kosova dhe nga trevat shqiptare përreth, edhe nga arbëreshët në Itali dhe sigurisht nga diaspora e re në Amerikë, por dhe në Kanada dhe televizonet, shtypi i shkruar, informimet elektronike njoftuan për veprimtarinë tre ditore.

…vendosje kurorash në shtatoren e Skënderbeut, simpoziumi me historianë dhe hulumtues, mesha e së dielës nga Dom Fred Kalaj, mbrëmja poetike për Kryeluftëtarin e Madh dhe Mbrojtësin e paepur të qytetërimit Perëndimor, etj, etj, ku u falenderuam Dom Ndue Gjergjin, kryetarin e grupit organizator i përbërë nga përfaqësues katolikë, myslimanë e bektashianë, Konsulli i Nderit dhe ambasadorja, pjesëmarrësit të gjithë, etj, por unë dua të kujtoj dhe ata që nuk kujtohen, që harrohen të parët, ja, shoferët e veprimtarisë, që në fakt ishin inxhinierë e pedagogë, Valentino Lumaj nga Shkodra, Edvin Hoti nga Lezha, apo Mondi, etj, të përkushtuar, të zellshëm, modestë, “prapavia skënderbejane” që rendnin aeroporteve, hoteleve, na mbartin andej –këndej me makinat e tyre… Ndërsa në mbrëmjen gala për Skënderbeun në Rochester, në sallën “Gjergj Kastrioti” pranë Kishës shqiptare të “Shën Palit”, ndërsa bashkqytetari im Dalip Greca, kryeredaktor i “Diellit” nje shekullor” ndërsa fotografonte, fiksonte momentin qe do t’i duhej kujteses, pashë dhe të rinj e fëmijë të veshur me kostume kombëtare, një begati ngjyrash kuptimplote, që kishin kapërcyer oqeanin, dëgjova këngët dhe valet në valavitja flamujsh  dhe kur më thirrën që të bëj dhe unë një përshëndetje, i emocionuar, sic dhe e kam treguar, lexova dhe një lutje,  që sapo e kisha shkruar mbi ftesë,.

Por mbresëlënësja për mua ishte dhe kjo që do të tregoj: m’u afrua një student, quhem Xhuliano Pjetrushi, nga Lezha dhe ai, do të ma japësh dhe mua atë lutje, më tha. Është shkruar kështu shpejt e shpejt, i thashë, s’e di a kuptohet shkrimi. E fotografoi me celular dhe mbas ca ditesh ma nisi të përkthyer në anglisht.

Po e risjell lutjen dhe përkthimin e Studentit, që nuk do të futen në asnjë arkiv apo bibliotekë, por dhe kështu dicka bënë. Se  Skënderbeu, jo Skënderbeu vetë, as fantazma e tij, por kumti, një pjesë nga thelbi i kohës së përjetëshme, që na duhet, që u ngjiz dhe u krijua e më shumë mbetet mister e anonime, një si kërkesë e nevojë, vetëmbrojtje, vision e mund të shtohen dhe plot të tjera, si një mrekulli vazhdon udhëtimin, përshkon shqetësime shekujsh, harrime, vende dhe gjuhë sërisht dhe ndalin atje ku nuk e pret, te një i ri, p.sh., po ai është dhe luftëtar modern i Skënderbeut, mund të thotë ndokush, por unë shtoj, ai është universi vetë.

Po ç’është ajo që mbërrin kaq larg nga aq larg? Nuk di ta them, ngjan me Frymën…

LUTJA NË DY GJUHË

GJERGJI YNË, QË JE NË QIELL

Gjergji ynë, që je në Qiell,

Atë i Kombit tënd dhe Bir i popullit tënd,

u shenjtëroftë emri yt,

ardhtë mbretëria jote,

u bëftë vullnesa jote

nga Qielli në tokën, kudo ku ka shqiptarë,

të bashkuar të jemi, se kështu bëhemi më të fortë,

që të fitojë e mira.

Porositë e tua si bukën e përditëshme na i jep sot,

Të duam AtDheun dhe njëri-tjetrin dhe punën

dhe virtytet t’i bëjmë tonat. Na i fal fajet tona

dhe mos lejo faje të të tjerëve mbi ne.

Me shpatën tënde të godasim urrejtjen,

me mburojën tënde të mbrojmë dashurinë,

kali yt të bëhet Pegasi i muzave

dhe mos na lërë të biem në tundimet

e egoizmit dhe korrupsionit dhe na liro nga i keqi

brenda vetes e përreth nesh,

me ndihmën e Zotit, o Zot!

Kurora paqeje me lule shpirti të vëmë mbi veprat e njeriut

ja ashtu si sot në statujën tënde në Michigan

dhe bekime bashkatdhetarëve të tu kudo e përgjithmonë!

Amen!

OUR GEORGE, WHO ART IN HEAVEN

Our George, who art in Heaven

The Father of our Nation, and the son of our people,

Hallowed be the name,

Thy kingdom come,

Thy will be done,

From the heavens onto the earth, where there art Albanians,

Let us be united, as that will make us stronger,

The allow the good to overcome.

Give us this day, like our daily bread, your orders,

To love our motherland and one-another,

And to make our hardwork and virtues ours.

Forgive us our betrayals, as we forgive those who betray against us.

With your sword let us fight the hate,

With your shield let us protecht the love,

Let your horse be like our Pegasus

And lead us not into tempations, and egos, and corruption

But deliver us from evil, from within us to the people around us,

With the help og God, oh God!

Let us place the crown of peace with sacred flowers

On the heads of the deeds of good people

Like today, on your statue here in Michigan,

And bless your Albanian people, forever and always,

Amen!

Përktheu Xhuliano Pjetrushi

nga libri “Rrugët e Ferrit” i Visar Zhitit/  Në 14 dhe 15 prill të vitit 1980 në qytetin e Kukësit u bë gjyqi i hapur ndaj poetit Visar Zhiti, atëhere mësues në një fshat të largët. Dënohej për fjalën e lirë, për poezitë e tij me burg dhe me heqjen e së drejtës elektorale, të botimit dhe profesionit.     

      Eshtë një gjyq që duket sikur kërkon të vazhdojë me forma të tjera, me po atë akuzë e gjuhë, nga segmente të caktuara “të veglave të mbetura të diktaturës së dikurshme”.

      Një ndjesi e tillë mbartet në burgologjitë “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë” të shkrimtarit Visar Zhit, libra të rëndësishëm, monumentaltë, ku tregohet me forcé për burgjet e Spaçit e të Qafë-Barit.

      Po sjellim një pjezës në shërbim të kujtesës kolektive, si dëshmi por dhe që të ndërgjegjësojmë për të mos qenë indiferente dhe të sprapsim sulmet kundër fjalës së lirë, që na thotë të vërtetën.

      *   *   *

I lidhur me pranga, mes dy policëve të armatosur, po prisja në bankën e të akuzuarit, në krye, por anash, në sallën e madhe, bosh të gjyqit. E dija ku më kishin sjellë, në gjykatën e re, në qendër të qytetit. Ngrehinë gri, vazhdimisht e ftohtë si nën erëra. Isha endur rrugëve ndanë saj, ku kalimtarët rralloheshin ose nxitonin t’i largoheshin si të yshtur nga një e keqe. S’kisha ndjekur ndonjëherë ndonjë gjyq, s’i duroja dot dënimet.

I hapur apo i mbyllur do të jetë gjyqi im? Unë kisha thënë: më mirë të hapur. I hapur, sigurisht, tundi kryet hetuesi. Duhej ta shihnin si goditej armiku. Në vendin e lartë kryesor, sipër tryezave me cohë të kuqe të trupit gjykues, që ende s’kishte ardhur, pashë parullat e tmerrshme për luftën e klasave dhe për dënime të pamëshirshme ndaj armikut të brendshëm. Citatet pushtonin tërësisht ballinën, me emrin e Enver Hoxhës poshtë, shkruar me të kuqe, kurse fjala “armik” sterronte, me shkronja të zeza pisë kudo.

…Ku isha unë? I asgjëkundshëm, buzë një lumi të tretë, as Drini i Bardhë dhe as i Zi, pa realitet. Sepse po dënohesh.

Poshtë mbytej Kukësi i Vjetër prej ujërave të liqenit të hidrocentralit, që i kishin dhënë emrin “Drita e Partisë”. Veç mbi mbytje ngrihej Partia. A ta them këtë në gjyq? Edhe Kukësi i Ri po mbytej. Nën diktaturë si… Po mbytesha unë. Përmbyteshim nga një llum tmerri.

…Njëri nga policët e mi u ndërrua me një tjetër, të cilit i dha armën automatike, që, pasi u ul bri meje, e vuri midis gjunjëve ashtu si polici në anën përkarshi. Ngjanin si të ishin pasqyrime dhe unë mes tyre, ujë.

Dy armë për mua…

…Një rrapëllimë, si një sulm, revolucion province, më solli në vete. Qenë hapur dyert në fund të sallës së gjyqit, jo andej nga u futëm ne, dhe po vërshonin njerëz, me zhurmë, shtyheshin, sa më afër kreut, mundësisht. Kishte nga ata që seç tundnin në duar, ftesat me sa duket, dhe mëtonin për vende më të mira në spektaklin e zi. Pra s’kishte asnjë rebelim, protestë. As kryengritje. Të gjitha këto populli im i kishte harruar, i përkisnin një lloji tjetër arkeologjie.

Ndjeva dallgë. Radhët dallgë-dallgë po mbusheshin me fytyra, të dëshpërimit të gëzueshëm.

– S’lejohet të shohësh nga salla, – më urdhëroi polici…

– Se mos ka ardhur ndonjë nga familjarët e mi. Si e ka rregulli, lajmërohen?

– Afishohen datat e gjyqeve në korridorin e gjykatës.

– Po sa është data sot? – u interesova befas.

– 14 prill.

(- Pranverë tamam.)

– Të gjyqeve politike, jo, nuk lajmërohen, – ndërhyri polici tjetër.

– Pse politikan është, kaq i ri? – u ngurtësua polici që s’dinte gjë ç’isha unë.

Njerëzit zhurmonin si në kinema, sikur do të kishte shfaqje estrade. Kulmi, filloi dhe loja. Një të marri, çdo qytet ka lolon e vet, të cilin e ngacmojnë të gjithë, të kënaqur që s’janë si ai, por më keq, ia rrëmbyen kapelën nga koka dhe ia hidhnin sa nga njëri tek tjetri, nga skaji këtej i sallës në skajin andej, dhe ai kërcente mbi karriget tutje-tëhu. Rendte. Donte kapelën e tij fluturake. Kur i qëlloi të turrej jo shumë larg nga podiumi i vogël me parmakë si ballkon, ku rrinim unë me policët e mi anash, ndali dhe më pa me sytë e sëmurë. Uli kokën dhe s’e kërkoi më kapelën. Siç duket, e kuptoi, ka raste kur kapela është një turp. Dhe jo vetëm ajo.

…midis rreshtave, në rruginat e vogla, kishin shtuar karrige, kurse nga fundi rrinin dhe më këmbë. Ja, një grup i pikëlluar fëmijësh, nxënës të mi. Kokulur, të urtë. Mbase besonin se makina qethëse e shtetit i kishte ngulur dhëmbëzat e vet edhe te mendimet e mia, te metaforat, idetë, i kishte bërë zero dhe trutë. Njëri nga ata ngriti kokën për të më parë, a isha i tëri, a i kisha të gjitha gjymtyrët, a kuptoja dhe, kur i shkela syrin, aq shumë u çmerit, sa filloi të lajmëronte dhe të tjerët, duke i shkundur, seç u thoshte dhe ata sikur shkrinin nga një ankth. “Ngri-shkri” është dhe një lojë, më duket.

…Përtej kolegët e mi, tepër festivë, si në piknik, si në oborr të shkollës.

– Çohu! – dëgjova të më urdhëronte njëri nga policët. Ata, bashkë me gjithë njerëzit në sallë, qenë ngritur në këmbë. Zhurmat e fundit ranë si suva muresh, si korniza nga një tërmet i pritshëm. Po hynte trupi gjykues…    Gjykatësi, i akullt i tëri, i mësuar me mynxyra, pasi bëri shenjë të uleshim të gjithë, u kthye nga unë dhe më duket se pyeti në isha dakord të më gjykonin ata:

– Mërgim Dragushi, gjyqtar, me Hamit Dungën dhe Ymer Bashën, ndihmësgjyqtarë?

– Po. Njëlloj është për mua, nuk ju njoh, – thashë.

– Mos rri ashtu, – më urdhëroi polici me zë të ulët. S’duhej të dukesha krenar.

– Ke të drejtën e fjalës, – më tha gjykatësi me zë të lartë, por që s’ishte dot i lartë, dhe salla duhej të mbante qetësi, nëse do të donin të dëgjonin. – Ke të drejtën e mbrojtjes, – po vazhdonte ai dhe mund të mbaja shënime, por s’duhej të bërtisja, as të shaja. Ndryshe gjyqi zhvillohej edhe pa praninë time…

S’e di a iu dha fjala prokurorit apo vetë e dinte radhën, ai u ngrit më këmbë, atje pas tryezës së tij të vogël, në anë të trinisë së përbindshme gjykuese, ballë për ballë me mua. Ashtu trupmadh, pa shprehje në fytyrë, si i zbrazur nga fryma, me flokë të shkurtër, por të hirtë e të butë, të shtrirë përpara si të xhelatëve klasikë, po ai xhup i trashë me kafshë te jaka si e mbërthyer e gjallë, nisi të lexonte, keq, shumë keq, me gabime të trasha ortoepike, akuzën, kopjen e zbehtë të së cilës unë e mbaja mbi gjunjët që më dridheshin. Përgatitur nga Nexhat Selimi, kryexhevapnxjerrësi me hu i oborrit të Enver Pashait. Ishte po ajo, autopsia a aktekspertiza e dy (sh)krimtarëve, sozitë e të cilëve, gjoja si punëtorë a ndihmësgjyqtarë, i shihja aty, në krye.

…Po dëgjoja të flitej për poezinë, pra gjendja duhej të zbutej, të çdramatizohej disi, por ajo u bë më absurde, sharëse dhe e egër. Kisha shkruar me qëllim të keq politik, nxija realitetin, isha hermetik, dekadent, pesimist, doja të çoroditja mendjet e njerëzve, që Partia i kthjellon. Shikoni deri ku arrin, kërkoja diell të dytë, a është parë e dëgjuar kjo? Kisha dalë kundër Partisë, herë hapur dhe herë s’guxoja, nga frika e popullit, por fshihesha pas… metagaforeve armiqësore, edhe kundër udhëheqësit të lavdishëm me poezinë “Sfinksi” etj., kundër klasës punëtore që ky armik te poezia “Lustraxhinjtë” shkruan se janë te këmbët, është kundër socializmit dhe realizmit socialist. Mbrojtës i klasave të përmbysura, të cilave dhe u përket, kisha bërë thirrje të hapur për kryengritje dhe për përmbysje si te poezitë… nuk dëgjoja dot më, ndërkohë sa keq lexonte prokurori, të vinte të protestoje! Ju lutem, lexojini mirë poezitë e mia, ky është tjetër dënim! Pastaj u hodh te lidhjet e mia armiqësore, me të gjallët dhe me të vdekurit, rrëmujshëm, që kur isha student, me poetin e burgosur Frederik Rreshpja, por dhe me poetin revizionist sovjetik Jevtushenko, donim dhe ta përkthenim, me priftin reaksionar dhe poetin antibolshevik, Gjergj Fishta, lidhjet e mia vazhdonin me francezin Bodler, dekadent i shpallur, kompozitorin reaksionar gjerman Wagner, me hermetikun italian Ungareti, me anglezët, dhe arrinin deri në Japoni. I shtrembëroi mizorisht të gjithë emrat. Me siguri e bënte dhe me qëllim, jo se s’ishte aq i trashë, por për të thënë se ata aq vlerë kanë për ne, s’na duhen, kemi Partinë. Dhe pa çarë kokën për homoniminë në shqip e përsëdyti emrin e poetit Takuboku, duke thënë “taketukja”…

Gjykatësi pa nga unë dhe u kthye nga salla si për të marrë lejen e popullit.

– I pandehur, e pranon Akuzën? – pyeti ftohtë.

Brenda heshtjes u vorbullua një heshtje tjetër, më e thellë, përpirëse e tëra. U ngrita më këmbë:

– Jo, nuk e pranoj, natyrisht!…

Gjyqi juaj është dhunë, duhet gjyq tjetër. Gjyq për gjyqin…

– Kalojmë me dëshmitarët, – thirri gjykatësi.

…Tani po më dridhej i gjithë trupi. Dukshëm. Nuk i mposhtja dot. S’kisha folur kurrë para kaq shumë njerëzve. Më hutonte dhe drita, dhe salla e pamatë. Ndryshe është klasa me nxënësit. Jam dhe i qethur. Ashtu i kafkët, fjalët e mia do të duken sikur nuk i përkasin më botës së të gjallëve, por thjesht një makthi të një dite gjyqi dhe aq. S’më duhej asnjë rol, përveç ai i vetes dhe i së vërtetës sime.

– Zoti gjykatës, zotërinj të pranishëm, zoti prokuror! Është vuajtje të flasësh siç jam unë i shtrënguar ta bëj.

– Ke qenë i cenuar, je prekur, i pandehur? – më pyeti gjykatësi.

– Uria, minjtë. I mbyllur… S’kishte nevojë për tortura të tjera. Mjafton dhe kërcënimi. Ënjtja, veshkat. Trysni psikologjike dhe shpirtërore, po, vazhdimisht. Por ajo që më shkatërron, është se me mua duan të sajojnë armikun, jo se e kanë zbuluar. Nuk ka asnjë provë serioze që ju të merrni kurajën të dënoni një jetë. Poezitë e mia, që dikush i quan armiqësore, së pari nuk janë të tilla, sepse nuk mundin, nuk është ky misioni, i çdo poezie qoftë, përkundrazi. Së dyti, poezitë e mia ende s’janë libër, s’kanë lexues dhe nuk i kanë bërë kurrkujt agjitacion dhe propagandë kundër Partisë dhe shtetit.

Prokurori u ngrit vrikthi më këmbë, se ç’donte të thoshte, por gjykatësi i bëri shenjë me dorë që të mos më pengonte…

Në sallë filluan mërmërimat. Prita sa mbaruan. Gjykatësi s’deshi të ma jepte fjalën prapë, por mua më duhej të thosha, e kisha vendosur:

– Me 100 lepuj nuk formohet dot një kalë, me 100 supozime nuk formohet dot një provë. Kështu thotë një proverb, – dhe nuk shtova: anglez. – Ju doni të më dënoni me supozime.

– I pandehuri, – kërceu prokurori – është kundër tufëzimit të bagëtive, e dëgjuat.

– …kundër është ky gjyq! – Më kapi një dhembje koke më keq se në qeli.

Prokurori po lexonte pjesë nga ditari im, pashë që ia zgjati hetuesi nga radhët e para të sallës, ndalte te fletët e përthyera. Ato që s’i kuptonte, i mbulonte me të thirrura. “…hapëm gropa si varre të vegjël… nxorëm patate e futëm brenda të shtunën tonë të masakruar… Një mollë hëngri Adami me Evën dhe i përzunë nga Parajsa. Përditë ha mollë të egra këtu unë (kemi mbetur pa bukë, s’ka…) dhe s’po i shpëtoj dot kësaj parajse të tmerrshme…” Flaku ditarin…

Njerëzit ishin nemitur. Dallgët e kokëve hidhnin shkëndijime sysh me habi gojësh që shuheshin pa mbërritur të gjitha tek unë.

Ndjeva se po më rrallohej ajri përreth. E kotë, thashë me zë. Pranoje hëpërhë mynxyrën ashtu siç të vjen batërdi e pandreqshme…

– Do të lypësh mëshirë, i pandehur? – pyeti gjykatësi, duke më parë më gjatë, por gjithmonë i akullt.

E kishin shumë qejf dhe mezi e prisnin rënien e kundërshtarit te këmbët, të mposhtur, që kërkon mëshirë. M’u fanit arena, e qarkuar nga pafundësia e duarve me gishtin e madh poshtë, duke e tundur në kërkim të dënimit. Por populli im s’ka duar të lira, i ka të lidhura me zinxhirë, po thosha me vete, me poezi të papërfunduara dot. Komunistët nuk e njohin mëshirën. Ata njohin veç një dorë, atë që i udhëheq drejt dhunës.

– Jam mësues, – ngrita zërin tim të lodhur, – pra, pishtar drite, – dhe heshta. (Mos duhej të shtoja “siç thotë Partia”?) (Ishte sforcimi i fundit.) – Dhe, si i tillë, – vazhdova, – kam flakën time, por edhe tymin tim… Nuk duhet ta shuajmë flakën… me gjyq. – Dhe heshta mes heshtjes së rëndë si rërë. S’kuptova ç’përshtypje bëra, por më erdhi keq për veten, m’u duk se pata shpresë për një çast.

Trinia gjykuese, duke kthyer kokët nga njëri-tjetri, i afronin, se ç’mërmëritnin duke mbuluar fjalët me pëllëmbë ose me ndonjë fletore nga të miat, që i kishin marrë për provë, nëse do të duhej t’i përdornin, vendosi të tërhiqej mënjanë.

      Gjykatësi nuk urdhëroi të m’i hiqnin prangat, por shkurt dhe thatë tha:

– Gjyqi do të vazhdojë nesër…

Vendimi

Nuk po lëvizte asgjë, veç po përsëritej si në ankth dita e djeshme, prangat, makina, salla e gjyqit, banka e të akuzuarit, trinia e inkuizicionit (Minosi, Eakusi, Radamanti, kështu quheshin? Po, po, këta janë gjyqtarët e botës së përtejme!), prokurori, policët e mi, të pranishmit në sallë, patjetër dhe i akuzuari, unë dhe jo unë, turma e nemitur, dhe nuk po e përjetoja, jo, isha përtej asaj vorbulle të vdekur, jashtë kufomës sime, shpirt, po i këqyrja të gjitha me një ftohtësi të nxehtë, pa i kuptuar pse bëheshin, për se duheshin.

Gjykatësi në këmbë po lexonte atë që lexoi prokurori dje, dhe ne në këmbë po dëgjonim. Poezia ime po më fuste frikën tani. Ajo paskësh qenë një bombë shkatërrimtare, që, mbi të gjitha, donte të hidhte në erë shtetin dhe Partinë. Po unë do të flas? Çfarë do të them apo nuk vlen asgjë? Dëgjo, dreqi e marrrtë, se janë për ty këto:

…Vepra kriminale e të pandehurit paraqet rrezikshmëri të theksuar shoqërore, sepse drejtohet kundër shtetit të diktaturës së proletariatit.

Në masën e dënimit gjykata ka parasysh rrezikshmërinë e theksuar shoqërore të veprës kriminale, rrezikshmërinë shoqërore të vetë të pandehurit, i cila ka vazhduar për një periudhë té gjatë në rrugën kriminale me gjithë vërejtjet që i janë bërë herë pas here, ka parasysh origjinën e tij shoqërore, arsimin dhe moshën e të pandehurit.

Për këtë arsye

Gjykata duke u bazuar në nenet 249-159 të K.Pr.P.

  Vendosi

të deklarojë fajtor të pandehurin Visar Zhiti për agjitacion e propagandë kundër shtetit dhe në bazë të nenit 55/1 të K. Penal e dënon me 10 vjet heqje lirie… Vuatja e dënimit i fillon nga data që është arrestuar.

Shpenzimet gjyqësore i ngarkohen të pandehurit… ………………………………………………………

Sekretari                    Gjyqtari

Rexhep Gashi                 Mërgim Dragusha

(Firma)                     (Firma)

Dhe vula në mes si gropë e zezë që të hedh në ferr… Nuk po e ndieja që po m’i shtrëngonin duart me pranga.

      *   *   *

 Edhe nëse prangat e diktaturës së dikurshme janë të ndryshkura, ka ende mendësira të atilla, akuza si atëhere, veprime të dhunshme dhe arrivizëm diktatorial, që arrin edhe kreun e shtetit…

Dhe vërtet, poezia mbetet përgjigjia e vetme, që edhe ajo duket si e mënjanuar dhe e nëpërkëmbur?!.

– Emocion në ditëlindjen e Tij të 91-të, 16 Prill /

nga Visar Zhiti/

Ç’kopshte të mrekullueshëm brenda mureve në Vatikan, aq sa na duket se jemi futur në një ëndërr! Nga lart rrjedhin ujvara qiellore, nga ato me misterin e dritës tjetër. Po dhe një qetësi mërmëritëse që sikur ia zbulojmë kumtin te udhët mes blerimeve, aq ndjellëse, për të ecur sa më paqësisht, tani e gjithmonë, në dashuri.Gjethnajë dhe bar gjallërues, cicërima të kristalta dhe frushullima flatrash. Jo, nuk janë vetëm zogjtë, por dhe engjëjt, kështu na duket.Pasditja sikur merrte frymë me mushkritë e “Shpellës së Lourdes-it”, që na shfaqet befas fare pranë. Dhe na kap një ndjesi përlehtësimi dhe përhapjeje, sikur nuk kemi kufizime, jo vetëm ndaj njëri-tjetrit, dhe ndihemi frymë gjithandej.

I shtrëngova dorën sime shoqeje. Sikur mernim nga drithmat e njëri-tjetrit kështu. Para nesh, e ndienim, rendëte djali ynë, i padukshëm, ja, ja, i pashë një pjezës flatre, kjo pendë prej tyre ra… Andej duhej të shkonim.

Tej pjerrinave të edenta pemët presin si meshtarë të lumtur. Dhe ja, lule të tjera që sendërtojnë me ngjyrat e tyre çaste të tjera mrekullie. Emblema papnore. Prej lulesh dhe ajo në sheshin qendror aty. Nga shatërvanët hovnin ujra si bekime të kthjellta.

Kupola e mermertë e Bazilikës së Shën Pjetrit vezullon e madhërishme dhe nuk kuptohet ku mbaron ajo dhe ku fillon qielli. Një përzierje mistike me retë anash si të ishin një grup me Mikelanxhelo. Poshtë nëpër nikie statuja biblike… ja, ja, ati yt. Pranë është stacioni i trenit të Vatikanit, që sikur sjell dëshira dhe pak më tej Gjykata, jo, jo e gjyqit të fundit, dhe burgu, shpesh e më shpesh bosh, por ndodh të bujtë ndokush, ngjarje e rrallë, do ta kenë lajmin patjetër gazetat. Ime shoqe ma shtrëngon dorën prapë. Buzëqesha trishtueshëm.

Madona që na mirëpresin. Ja, Zoja e Këshillit të Mirë, që është dhe Pajtorja e shqiptarëve, shkodrania. Dhe drurë biblikë, të mbjellë nga personalitete të larta të botës, presidentë, kryeministra… edhe ty ta paranuan kërkesën që si titullar i ambasadës, por dhe si bashkatdhetar i Shenjtes Nënë Tereza, – po nëpërmendja, – që me rastin e kanonizimit të saj, në jubileun e marrëdhënieve mes dy shteteve tona, të sillje një ulli nga vendi yt, të mbillej këtu. Ia thashë Kryeminsitrit. Prita…

Mure të tjera kështjellore, heliodromi i vogël, livadhe me gëmushat si qingja, pylli natyral, një shenjtërore e mermertë, kthesat si ngazëllime mahnitjesh, kështu më erdhi t’i krahasoj, stola të drunjtë, të rrallë, rojat që të përshëndesnin të parët, Radio-Televizionit i Vatikanit, dielli që vazhdonte dhe derdhte ar.     Me siguri po afroheshim. Pashë kolonat e Akademisë. Përballë, pas degëve të pemëve, sërisht dritare, mbase ato të Arkivit Sekret a të Bibliotekës së vjetër Apostolike. Se ishte bërë dhe një e re, por ajo ishte pesë kate nën tokë, e bunkertë. Ku ishin letrat e Gjergj Kastrioti – Skënderbeut, po librat shqip?

Mes qiparisave, tej në thellësi, vegim që afrohej, nuk po u besonim syve, në këmbë, me të bardha si i statujtë, ai, Papa i Nderit, Bendedikti XVI.

Në kohën pas lutjeve të pasdites po na priste aty. Nuk mund të iknim pa e parë, pa i puthur dorën. S’po duronim sa të mbërrinim dhe një si lulnajë emocionesh po binte mbi supet tona. Ndjemë se shtangëm, nuk po ecnim ne, por pllaja mitike, sikur afrohej ajo, me Papën e Nderit në krye, ende larg, rrezëllitës. Po na aviteshin qiparisat. Një vezullim. Mbase i kryqit të argjendë që i varej në gjoks Atit të Shenjtë, Ratzinger. Wow!- do ia bënte djali ynë.

Po aty, në krah, si i veshur me natë, sekretari i tij i veçantë, arqipeshkvi Georg Gänswein, njëherësh dhe Prefekt i Pallatit Pontefik të Vatikanit. Në këmbë dhe ai. Ruba e zezë i derdhej hijshëm deri në fund. Vetëm koletoja si një tufë rrezesh zbardhëllente.

Dy gjermanë, besëtarë të një miqësie apostolike, magjepsës. Të dy pa kësula mbi krye. Flokë e bardhë të Ratzinger-it si fllad. Si muzg të Gänswaein-it. Ndalëm para tyre. U përkulëm. Arqipeshkvi, gjithë përzemërsi buzëqeshëse, na paraqiti te Papa i Nderit, që na përgëzoi për ardhjen. Sa zë të ngrohtë kishte, me pak si ngjirje si të marrë katakombeve, andej nga varret biblike.

I thamë se është lumturi të takosh Shenjtërinë e Tij. Vuri buzën në gaz si me druajtje. Dhëmbshurisht. Ime shoqe i dhuroi një stola të kuqe, si gjaku i martirëve të kishës tonë, 38 prej të cilëve sapo ishin lumturuar dhe stola ishte punuar nga gra shqiptare të Veriut, këto po shpjegonte ime shoqe, kur Imzot Gänzwein ndërhyri entuziast:

– Paskeni ardhur me dhurata, faleminderit.

Atij i kisha dhënë ditë më parë një bibël të vjetër dy shekullore në gjermanisht, ma solli studiuesi nga Kosova Bejtullah Destani, s’e di ku e kishte gjetur. Dhe Gënswein ma ktheu duke më dhuruar “gemelli” embelematike manshetash.    Heshtje. Heshtje folëse. – …dhe të kanë dënuar për poezi, s’mund të besohet… – tha Ati i Shenjtë duke më parë me sytë tejpërshkues si të një ikone. U trondita, ai e dinte, pra, se me kë ishte takuar. Kishte shkruar poezi dhe vetë në rininë e hershme. Kishte parë dhe Luftën e Dytë botërore si nxënës dhe i kishte ikur asaj, “dezertoi”. Gjithsesi dënohesh dhe për poezi dhe Papa thotë “e pa besueshme”, me qëllim që e tillë duhet të jetë, të mos ndodhë më. Kurrë. Ndërsa fliste, po e vështroja me adhurim. Te sytë kishte rrathë të lehtë, pakëz të fryrë, mbase pagjumësia, lutjet e leximet natën. Ashtu i mpakur nën pallton e bardhë e të gjatë, ku renditeshin kopsat, edhe ato të bardha si varg i argjendë yjesh, shtati sikur nuk ia pengonte shpirtin që të shtjellej edhe më, i përforcuar si me një si ethe përvëluese të ftohtë duke na dhënë dhe neve përreth forcë enigmatike. Filozof i Zotit, yll në teologji, shkruanin për të dhe “bashkë me Lessing, Kant dhe Beethhoven janë përfaqësuesit e fundit të gjenisë gjermane”, fat të jesh pranë tij, thoshin.

Ula kryet, nuk e vështroja dot. Pashë nga këmbët që Papa i Nderit tani mbante sandale murgu. Ne të tjerët ishim me këpucë të zeza.

Eda kërkoi leje për të bërë ndonjë foto. Imzot Gänswein u tregua i gatshëm, e mori ai aparatin. Pas nesh ishte muri i mbushur me bimë kacavjerrëse. Më shkrepi t’i kërkoj Papës një autograf mbi librin e tij “Deus Caritas Est”… Më dridhen duart, tha shenjtërisht, kur të shkoj në shtëpi do ta shkruaj…

Dhe do na e dërgonin bashkë me librin e tij më të fundit “Ultime conversazioni” dhe me dy kartolina brenda. Ja ç’kishte shkruar: “Con la mia benedizione. Benedetto XVI”. Po dhe atje në kopshtet parajsore të Vatikanit u lut për mbrojtjen tonë. Amen!

Në ballinën e pasme të librit më tërhoqi citati i tij: “Kurrë nuk e kam përftuar pushtetin si një pozicion force, por gjithnjë si përgjegjësi, si një detyrë të rëndës e të vështirë. Një detyrë që të shtrëngon çdo ditë  dhe të kërkon: a ishe në atë lartësi?”

Dhe tërheqja e Tij ishte po në atë lartësi, gjest historik për një papë, që ndryshoi rrënjësisht “ministrimin pjetrin” duke rifutur, krahas dimesionit njerëzor, edhe atë spiritual të origjinave. Iki se jam lodhur, të vijë ai që mund të bëjë më shumë. Dhe Papa i Nderit na mëson se nuk mund të japësh dorëheqjen në ditë të vështira e krizash, që t’u shmanesh detyrave, jo, por mund të ikësh, kur gjendjen e lë mirë që të bëhet më e mirë.

Shikoja nga Papa dhe mbushesha me një lloj përdëllimi të tjetërsojtë, të ngjashëm me ato kur je para një kryqi të bukur. Vetmia e tij, pa vetmi. Kam Zotin, thotë. I mbyllur pa mbyllje. Është bota që s’e lë. Herë pas here i shkon pasardhësi, Papa Françesku, përqafohen, shkëlqejnë dhe kokë më kokë një Zot e di se ç’bisedojë, për një jetë pa luftra e uri, por të begatë të mbarë njerëzimit, me paqe, dashuri e hirin e Hyut. Dhe përkushtimi i tyre, siperan e i përulur, është dritë shpresëdhënëse, udhërrëfyese.

Kishim parë në Pallatin Papal në Castel Gandolfo, në muzeun vatikanas divanin ku rrinin dy papët. Janë të shenjta miqësia, bashkëpunimi e vazhdimi. Fjala ka nevojë për frymëzim, thotë Ratzinger. Dhe Vepra e tij vlerësohet si themel në doktrinën e besimit për mijëvjeçarin e tretë.

Shkronjat në autografin e Tij e jepin dridhjen, që jo, nuk ishte vetëm e dorës. Gishtrinjtë e bardhë, të hollë e të gjatë të tij më ishin dukur sikur pikonin muzikë. Na kishin thënë të njohur se ai është dhe pianist i shkëlqyer, i apasionuar pas Mozartit.

Dhe po ata na kishin treguar gjatë një darke në Selinë e Shenjtë një thënie të Papës së Nderit, lakonike, përmbledhëse, se, kur kishte rënë njëherë fjala që dhe vëllai i tij, klerik dhe ai, i binte pianos a ndokush tjetër, s’kishte rëndësi dhe Ratzinger ishte përgjigjur: “Po, ashtu i duket”, – dhe kishin buzëqeshur përreth,

Më bëri përshtypje, merrte më forcë qortuese se kishte dalë nga goja e atij që njihet si “bashkëpunëtor i të vërtetës”, guximtar i fjalës. Dukja sot është bërë një dukuri e padurueshme, po mendoja. Ashtu na duket, kjo është çështja. Sa shumë pësohet nga ata njerëz, qofshin dhe vëllezër apo dhe vetja, që u duket sikur dinë të bëjnë atë që pikërisht nuk munden, veç e tjetërsojnë dhe bëhen shkak prapsish të rënda, jo veç në arte e letërsi, por dhe në veprimtari të ndryshme shoqërore e politikë duke i kthyer ato shpesh në të kundër të vetvetes, fare brutalisht.

Poezia në kryq, m’u fanit, si Krishti, me dy hajdutë anash dhe turma që bërtiste: kryqëzojeni!… dhe këtë bërtimë ta quash poezi? Kjo po bëhet…

Po më vinte rëndë që e kapa veten duke përsiatur kësisojshëm, kur isha kaq pranë së shenjtës, me një Papë që dhe tërheqjen e kishte bërë shenjtërisht dhe që po më dukej se më shumë se sa toka, tani po e ndillte Qielli i pafund. Ai Qiell ku ne kishim sytë, sepse të rënë në tragjedinë tonë si në një hum(b)nerë, vetëm lart mund të shikonim…

Dhe ne nuk duruam pa e përqafuar Lartësinë e Tij të Shenjtë. Si për ta mbajtur sa më shumë pranë vetes. Kështu dhe Ai, na u duk. Pastaj, po kaq njëlloj, dhe me Imzot Gänswein. Mirënjohës, i mërmëritëm,  që na i dha këtë mundësi, të një takimi që ndoshta vetëm një herë në jetë na ndodh.

Pastaj erdhi një makinë e bardhë, e xhamtë. Papa Mobile. Qerre moderne e apostujve, e vikarit të madh. Ndali pranë nesh. Papën Ratzinger e ndihmoi për të hipur në të Imzot Gänswein. Dhe askush tjetër. Ne s’guxuam të lëviznin, por zgjatëm krahë të padukshëm dëshirash.

Papa vështroi nga ne qiellërisht. Kryqi i argjendë mbi gjoksin e pakët vezulloi sërisht si në fillim. Na e bëri me dorë, ndërsa Monsinjori buzëqeshte. Aq tërësore ishte ajo buzëqeshje, sa dukej sikur shkonte dhe te gjërat përreth.

Makina e bardhë zbriti pa u ndjerë në rrugën me drurët e lartë cedër anash dhe mori për nga Manastiri “Mater Ecclesiae”, mes blerimeve, ku banonte Papa. Zhurma e lehtë e një porte do të ishte e fundit. Dhe dielli gjithë urtësi të perëndishme treti nga ana tjetër e qiellit, ku nuk shihej, nga rifillonte një botë e dimensioneve të tjera, mbase ajo e amshueshmërisë.

Po kërkonim nëpër Qiell se mos pikasnim ndonjë flatër, atë të djalit tonë, që na paraprinte. Kishim mbetur ashtu në këmbë, të mahnitur. S’di se sa kohë, deri më tani…

DY REVOLTAT, NE U NGRITËM KUR ISHTE E PAMUNDUR… DHE KOHA E TRETË POSDIKTATORIALE./

Nga Visar ZHITI/

KUJTESË. DHUNA DHE QENDRESA./

Historia jonë e re, e domokracisë shqiptare, duhet të shënojë dhe dy revoltat e gjysmës së dytë të shekullit XX në dy burgjet e mëdha politike, të Spaçit dhe më pas në atë të Qafë-Barit….                                                                    

Dy rebelime të forta, tronditëse, me thirrje të hapura kundër sitemit dhe kushteve çnjerëzore, të vetmet në të gjithë burgjet politike të perandorisë komuniste. Të dyja ndodhën në muajin maj, madje në data të njëjta, 22 e 23, në vitin 1973 ajo e Spaçit dhe 11 vjet më vonë ajo e Qafë-Barit.                                             

  E para ishte më e qartë politikisht në kërkesat e saj dhe nisi “nga poshtë” dhe mund të besojmë se ai pak liberalizëm që u ndie në vitin ’72 si pakëz “pranverë shqiptare”, por që u dënua shumë shpejt,  i kaloi telat me gjëmba, u fut dhe në burg, shpërtheu dhe mbaroi si tragjedi.                                                        

  E dyta filloi befas, e pa organizuar, kur diktatura kishte nënshtruar gjithçka e shpresa nuk kishte. Na u duk si “e provokuar nga lart”, mund të themi, nga komanda, që veç shtonte dhunën dhe format e saj nga më absurdet mbi të burgosurit që trajtoheshin si skllevër.                                                                            

Në të dy revoltat u vunë përballë diktatura me qëndresën, mizoria me mllefin, armët e së keqes me lirinë e munguar. U shtypën me gjak e hekur, me dhunë tjetër përmbi dhunën, aq sa, po të sjellim një detaj nga revolta, edhe kazanët e mëdhenj të supës i sollën të mbushur me pranga, kishte për secilin, ndërkaq rinisën ridënimet e rënda, pushkatimet, madje u dënuan dhe burgjet në vetvete..                                                                                                           

Duhet t’i kujtojmë. Sepse ndodhën dhe kanë të rënët e tyre, teksa u arrit të janë të rëndësishme. I takojnë kujtesës kolektive, e cila bëhet më e vlefshme duke u shndërruar në përvojë që të na mbrojë nga e keqja, e cila vjen jo vetëm nga e shkuara, por nga ku nuk e pret. Nga vuajtja duhet të nxjerrim virtytet, që i duhen aq shumë të tashmes dhe gjithkohësisë. Nga shpirtrat e burgosur shpërthejnë ende dufe lirie, ndërsa nga mendësia e persekutorëve kërkohet harresë dhe, pas saj, revansh e rikthim.                                                                         

Duhet të kujtojmë. Prandaj është e domosdoshme, nëse flasim konkretisht,  që disa nga burgjet dhe kampet e përqendrimeve të shndërrohen në muze si “Aushvicë shqiptare”, ku jo vetëm të dëshmohet, por dhe të edukohet…                       Nuk na duhet një demokraci pa virtyte, përsëris shpesh këtë porosi të Papa Vojtilës, të shpallur shenjt tashmë.                                                             

Në nderim të të vrarëve dhe të qendresës të të burgosurve, të vëllazërisë së tyre, risjellim pjesë nga libri “Ferri i çarë”, burgologji e Qafë-Barit, ku dy revoltat mbivendosen si në një palimpsest, me lëkurën e vetë jetës, duke zbuluar njëra-tjetrën. Duken si vazhdime të njëra-tjetrës, madje si e njëjta dhe pati të burgosur që ishin pjesëmarrës te të dyja.                                                                                     

Ngjarjet dhe emrat e këtij rrëfimi janë të vërteta.Një pjesë e protagonistëve nuk janë më, qoftë nga të burgosurit, qoftë nga komanda e burgut, gjyqtarët, drejtuesit e instutcioneve të dhunës, etj.. Dhe as ka patur gjyqim për ato gjyqe e ngjarje tragjike. Madje dhe më gjerë, për atë persekutim gjysmë shekullor. Faji ka mbetur pa fajtorë.                                                                                              

As diktatori nuk është dënuar dhe as i janë marë titujt dhe dekorata që ai i dha vetes e bashkëpunëtorëve të tij, që i zëvëndësonte herë pas here, duke i vrarë të mëparshmit.                                                                                             

Për fat, Shqipëria tani bën demokracinë e saj të vështirë. Dhe vërtet ndryshimet janë të mëdha, të pa besueshme për atëhere, por që ne, edhe burgjeve i bisedonim, i dëshironim…                                                                           

Vendi është hapur tej e tej, ka pluralizëm partiak, opozitë të ashpër vazhdimisht, ekonomi tregu, me tregje të pakta, ngritje të mirëqënies dhe polarizim të saj, mbrohet prona, me gjithë padrejtësitë në rikthimin e saj e korrupsionin e gjikundshëm, njihen të drejtat e njeriut, të besimit, të fjalës së lirë, të shpërdorimit të saj keqdashës, etj, etj, ndërkaq Shqipëria është dhe anëtare e NATO-s, duke patur alet SHBA, vëndin kampion të lirisë dhe demokracisë dhe më fuqishmin në botë, kurse Kosova është e pavarur, republikë e lire, falë mbështetjes amerikane dhe ne së bashku, si komb e popull, vazhdojmë ecjen drejt Bashkimit Europian, në ëndrrën e të burgosurve politikë, do të thosha, praninë e të cilëve, për paradoks, tek ne nuk e dëshirojnë aq sa ëndrrën e tyre, por në ndërgjegjen kolektive është ky mëkat e kjo krusmë e rëndë, krimi, mos-hapja e dosjeve të krimit, se ka vetëm të persekutuar, por jo persekutorë të shpallur edhe mungon ndjesa, jo vetëm nga lart, madje dhe ajo kolektive, veç e ndokujt që e pësoi dhe vetë më pas..                                                                        

Kështu ne kemi një histori të mangët, të atyre që e bënë historinë dhe ajo të atyre që e pësuan dhe nuk është e njëjta. Ashtu si muzeumet e rinj të deritanishëm, BunkArtet apo Shtëpia me gjethe, që dëshmojnë ata që bënë diktaturën dhe jo ata që i qëndruan.                                                                            

Por le t’i kthehemi rrëfimit të revoltës, në ditën e saj, ku dhe isha… 

PËRLESHJA NË BURG…                                                                                    

   -Të ketë nisur nga kapelet?!-

…Shefi i policisë, ai i talentuari për të shpikur, (Mond Caja), pas suksesit me dritaret e mbyllura me llamarinë, me dyert e shtuara pas dyerve në korridor, larjes me gjithë rroba të të dënuarve si dhe të kufomave me zorrë uji nga larg, nxori një avaz tjetër dhe priste shpërblimin: S’lejonte më kapelë. Asnjë i burgosur s’duhej të kishte gjë mbi kokë, të asnjë tipi, shapkë, kokore, kasketë, beretë, borsalinë jo e jo, as që i shkonte ndër mend njeriu, qeleshe jo… Po përkrenare? Hë, do t’i vijë koha. Helmeta?

Asgjë mbi kokë, as brenda në kokë. Mendimet nuk lejoheshin, flokë jo, tani as kapelë.

Po kemi ftohtë.

Prandaj.

Jemi sëmurë.

Aq më mirë.

Ti, i dënuar hiq kapelën. Eejj!

S’është kapelë, por shami.

Hiqe, as gazetë, asgjë!

Po qiellin?

Ta tregoj unë ty Zotin!

Hiq kapelën ti atje, je dhe plak! Kapelën ti, i dënuar, hiqe, në qoftë se s’do të të ikë koka…

(Etj, etj…)

* * *

edhe durimi s’durohej më…

…filloi paraditen e një dite pa emër, pse pa emër, ishte 22 maj dhe quhet dita e revoltës së të burgosurve të Qafë-Barit, po ja, nga që ditët në burg janë tepër njëlloj, si uniformat e burgut, me vija, ditët kështu, netët si uniformat e zeza të policëve. Brenda telave me gjemba dukej sikur kishte shenjtorë të sfilitur dhe djaj të marrosur.

Brigadat e natës, ndërresa e tretë e të burgosurve, qenë kthyer nga puna, kishin 2-3 orë që prisnin më këmbë dhe s’jepej urdhri të shkonin në fjetore. Gjysma flinte më këmbë. Mbështetur te muri, te shoku, te shkallët, tek telat me gjemba. Vurrata të zeza nëpër fytyra, o nga të palarët, o prej tmerrit, që shihnin në atë copëz ëndërr.

Urdhër i komandës. Prapë turni i parë!” “S’kemi pse kthehemi, – këmbëngulnin të burgosurit. – Jemi të lodhur, duam të flemë, të vdesim”. “S’ju lëmë të vdisni pa bërë normën”. “Në darkë prapë”. “Jo, tani!” “S’ka material, mor zotni, s’ishte faji ynë”.

Po i kujt, yni? – bërtisnin policët.

Po i kujt, juaji” – ia kthenin të burgosurit.

Fytyrë më fytyrë. Kthetër më kthetër. U avitën dy Sokolat, ai me mbiemrin Sokoli prapë dhe tjetri Progri. Çfarë doni? Ju çfarë doni? Normën! S’ka.

Po plas më duket. Erdhën Tom Ndoja, Martin Leka, Kostandin Gjordeni, Lush Bushgjoka. Të tjerë pas tyre. Po aty ishim. Ikni. Ikni ju. Shtrëngim dhëmbësh, nofullash. Uli duart…

Bamb një hekur – kumboi kafka? – me një hekur nisi revolta e Spaçit, e rrëmbeu një i burgosur dhe doli nga birucat. Po i binin çangës për t’u mbledhur të gjithë në mensë. Shqeva sytë mbi çangën sikur të mos e kisha parë kurrë, një predhë topi e varur. Bosh është apo ka eksploziv brenda, mund të shpërthejë, kur, kur? Pse po na mbyllin? Mos duan të rrahin në praninë e të gjithëve ata që kundërshtuan? “Po vunë dorë, do t’u përgjigjemi, – mërmëriti dikush pranë meje. – Gati jemi. Atë që do ta bënim më vonë, ta bëjmë tani…”

U drodha i tëri. Të jetë themeluar vërtet parti në burg? Si…gur…isht… Çfarë do të bënim më vonë, kryengritje? Vdekjen, vdekjen. Po shtoheshin policët. Dyndjet e tyre të zeza si shpesh po i shihnim këto kohët e fundit. Vazhdonte futja jonë një nga një në mensë. Një si kënetë e ngritur lart në qiell. Ajo e ferrit, e tharë, plot me skelete të burgosurish. Si shi do të bjerë mbi ne pluhur kockash, do të bien eshtra nga lart, vetëtima të plakura, kafka…

U futën nja 10-15 policë. U përhapën në krye. Pastaj u futën policë të tjerë me të burgosur të tjerë me pranga në duar ose të lidhur me tel, veshur me leckat e punës, me fytyra të nxira aq sa s’njiheshin. Ata…

Ra heshtje barbare, e cila u ça kur hyri brenda oficeri i rojës. Si zakonisht nuk përshëndeti, s’kishte pse.

“Ce s’e betë normën (j)uve, të dënuar? Ë, ce? Ce na hapni punë pa punë… Këtu ju mbajmë për punë dhe jo për istorira. Në galeri, marrsh, kush të dëgjojë emrin. Maskarenj, pisa!”.

Policët lëvizën. Filloi rrahja. Përballë nesh. Të burgosurit e lidhur mundoheshin t’u shmangeshin goditjeve, mënjanoheshin, por shqelmi me çizme, sa të mëdha, staliniste, u dërrmonte kërcinjtë e zhveshur, uleshin pak sa për vetëmbrojtje, por grushti s’kuptohej nga vinte, rënkime, gjak. Paloseshin më dysh për të pakësuar vetveten, por grushte të shumta, shkopinj gome binin mbi ta, derisa binin edhe vetë mbi dysheme.

U-u-u-u-u-u-u-u-u, u ngrit një ulurimë e kudoshme. U kreshpërua. Hera e parë që e ngrinim zërin së bashku. Qenkësh i fortë.

Po na jepte kurajë britma jonë, po i besonim asaj. Mjaaaft, s’keni tuuuurp, thirrën zërat më të guximshëm. Kri-mi-ne-lë! Hapu, dëgjova një gulç pranë, çohuni! Stoli i gjatë u shkul, u ngrit lart, u shty dorë më dorë dhe hop u hodh drejt e mbi kokët e policëve duke dërrmuar ç’gjeti përpara, kapela me yll, qafa e shpatulla, tabela, xhama. Grupi ushtarak s’pati kohë ta mblidhte veten. Oficeri i rojës u pataks i pari dhe tregoi me gisht nga salla që po dallgëzonte. Policë u vërsulën mbi rreshtat e parë, që të goditnin, por u goditën ata nga stola të tjerë e fshesa e pjata. Kjo po ndodhte në krye. Të burgosurit nga fundi hipën mbi tryeza për të parë ç’bëhej. Pluhur dhe britma dhe shqyerje dërrasash, pastaj krahësh. Të guximshëm të tjerë, më të krisurit, po çanin përpara, duke hipur mbi kurrize e kokë, drejt betejës. Një tryezë u ngrit lart dhe u hodh me rrapëllimë andej ku policët dhe oficeri i rojës nuk po iknin dot.

Po fluturonin stola si zhgaba druri, rrapëllima, thyerje xhamash.

Të dalim jashtë dhe të na shohin kush jemi! Dera u përmbys e, duke shkelur mbi të, u turrën jashtë policë e të burgosur. Një patericë vringëllinte anë e kënd. Shih, shih, Haxhi Baxhinovski, Bajram Vuthi me leva, ku i gjetën? Po thikat? Janë të mencës. Ia nguli në bark? Kujt? Of-icerit… Lazër Shkambi rrokulliste parvazin e një dritareje. “Eviva! – thirri Vllas Koçi, – Poshtë Partia e këtyre!” Nëpër këmbë kapela ushtarake me yll të kuq e oficerit të rojës. Rrekej ta merrte, desh ra edhe vetë dhe se kush e nxori nga këmbët e të burgosurve për të mos e shkelur, Petriti m’u duk, e ka nga fshati maskaranë, se kush klithi. Oficeri i rojës, i çoroditur, s’po kuptonte se pse urdhrat e tij s’kishin më vlerë, nuk zbatoheshin, përkundrazi. Si është e mundur? Ç’po ndodh?! Mosni, kuisi, ka pasoja të rënda kjoooo-oh!

Po ç’të bëj? Të rri iki po nga? Ku? Dolën në oborr kacafytje të tjera, të filluara që brenda, vazhdonin me kollotumba e rrapëllimë.

Nuk e kupton, kryengritje? S’dihet ku do të dalë. Ikë, të thashë… Një urdhër priste, nga kushdo qoftë që ta zbatonte menjëherë. Oficeri i rojës nxitoi nëpër shtegun e thurur me tela me gjemba, më i madh iu duk vetja, u ngut drejt portës, që të nxirrte te dalja në ballë të komandës. Ndjeu të thirrura, poshtë komunizmi, iu bë se dëgjoi fare afër, s’e paskan me mua, iu duk se mendoi, bo-bo, mori thellë kjo punë, iu duk sikur mendoi prapë mbi mendimin e mëparshëm dhe gurë, shumë gurë mbas shpine, ku u gjetën gurët, ç’pastrim i keq kështu, iu bë se po e ndiqnin hapa të tjerë, ndoshta policët e tij, mos ishin të burgosurit, mos po donin ta kapnin rob, ta mbanin peng, ta linçonin… dhe ia dha vrapit me ulërima për t’i dhënë kurajë vetes. Do të përgjigjej që e la kapelën me yll të kuq në dorë të armikut. Por s’kthehej dot më. Vërtet po e ndiqnin armiqtë, por ushtari te kulla sipër portës zbrazi automatikun. Ku, ku? Në ajër, pse? Por nga dritarja poshtë e komandës një tjetër oficer qëlloi me revolver në drejtim të të burgosurve. Njëri prej tyre ndali, u ul më gjunjë dhe vuri dorën mbi shpatull afër qafës. Aty ku i përvëloi. Pa gjakun e vet mes gishtave, s’ndiej ndonjë dhembje të madhe, tha, s’është gjë vdekja, oh. Plumbi për fat nuk i qe futur thellë në mish. S’duhet të ketë rrezik jete, jo, po thoshin ata që e rrethuan. Rrezik jete apo vdekjeje? Lërmë, shtyu, të sulmojmë. Kush është plagosur, kush? Ai djali i ri nga Durrësi, Kosta Gjordeni. Një tjetër pranë hoqi këmishën e vet dhe ia vuri mbi të çarën e përgjakur. Të dhemb? Jo, më djeg pak. Ta lyejmë me duhan, e ndal gjakun, tha një malësor dhe shkoqi 4-5 cigare që i kishte dredhur më parë. Mos e lini gjakun të shkojë dëm, ta bëjmë flamur si në kryengritjen e Spaçit. Pije më mirë, ndonjë i dobët që s’ka gjak. Mjaft, s’është ambulancë këtu, jemi në betejë. Kush do detyra, le të vijë… “Rroftë Flamuri pa yll! – kishte brritur Hysen Xhani në Spaç, – Poshtë qeveria e Tiranës!” “Ja vdekje, ja liri!”, – dëgjuan thirrje të tjera. “Nuk punojmë në galeri…”. “Rroftë Bashkimi Europian!” – u ngrit mbi të tjerët zëri i Bedri Çokut. E padëgjuar kjo thirrje, si, po bashkohet Europa, po ne?

Ka organizim? Tmerr? P…arti ilegale… Përtej rrethimit, te ndërtesa fshatare e komandës së burgut, shiheshin lëvizje të shqetësuara e dyfishim rojash.

Në tarracën e vogël sipër portës u vu edhe një tjetër mitraloz. Tytat e ngrehura për këtej shoqëronin daljen e policëve të fundit. Vërtet, s’ka më fare? Çfarë? Policë. Jo, jo… Të li-rë!?… Na kapi një ndjenjë e flatërt, mund të fluturonim tani, pa policë, sa bukur, të lirë brenda robërisë sonë, qielli epohej, gati të binte. Shikoi retë.

Ndodhi ajo që s’do të besohej kurrë. Të burgosurit zbythën një dyndje policësh, donin të hynin në kamp, të paarmatosur ishin; por u plogështuan menjëherë, ndërsa binin mbi ta gurë, pjata, sharje, libra të trashë të Enverit. Policët morën urdhër të prapseshin. Gjendja diku lehtësohej dhe menjëherë rëndohej diku si për baraspeshë.

Të çajmë rrethimin, të sulemi tek telat me gjemba. Të gjithëve nuk na vrasin dot… Ja vdekje, ja liri! Nga erdhi kjo britmë prapë, ç’kryengritës e sollën? E dija të mbetur nëpër libra, në teatër, në histori e tani buçiti para meje, përbetim i gjallë! Ku jemi në Spaç, në revoltë. Si atje… Do ta ngremë prapë flamurin? U gjend dikush që dha një urdhër: ti, ti, ti, shkoni me vrap në lavanteri e mensë dhe mbushini me ujë gjithë bidonët, kazanët dhe tenxheret. T’i kemi gjatë kohës së rrethimit. Do shkoj dhe unë, tha Skënder, më i riu, por fare i dobët, sa as dhe në galeri nuk e futnin, ende s’i kishte kaluar të 50 kilet. Mezi e kam pritur këtë ditë, prandaj jam dënuar, tha, grupi ynë donte të armatoste të burgosurit dhe të sulmonim… Ata do të presin ujin siç bënë në revoltën e Spaçit, dëgjoheshin zëra. Na lanë pa ujë pesë ditë… Ti shko merr nën kujdes thikat dhe hanxharët e mensës dhe te berberi, të mos keqpërdoren. Edhe lugët me garuzhdet. Dhe dërrasat e shqyera. Grumbulloni gurë sa të jetë e mundur. Por dhe kurajë. Ia vlen të vdesim si kryengritës, jo si të burgosur…

Në Spaç kryengritësit hapën birucat përmes breshërisë së plumbave. Hulusi Pashollari dhe Dashnor Kazazi s’pyetën fare për mitralozin e truprojës përballë, po i liruan bashkëvuajtësit nga biruca. Dhe aksioni i dytë e di cili ishte? Shqyerja e derës së bibliotekës së burgut, u mblodhën gjithë librat e Enver Hoxhës dhe të klasikëve të marksizmit dhe iu vu zjarri. Anash flakëve vallëzonin të burgosurit dhe këndonin këngë patriotike.

Në revoltën e Spaçit hipi mbi supet tona një djalë i ri, Skënder Daja, dhe u foli ushtarëve, eeeeejjj, vëllezër, edhe unë sa ju jam, 21 vjeç, ulini armët, mos qëlloni mbi ne, jemi në burg se duam lirinë, atdheun, juve, u rebeluam për lirinë dhe atdheun. Mos gaboni… Menjëherë hoqën ushtarët e rinj nga rrethimi dhe vendosën policë, skuadra të zeza si ato të pushkatimit. Të vazhdojmë kryengritjen e Spaçit, u dëgjua një thirrje nga fundi i shkallëve! Pse, ku jemi, s’është Spaçi ky? Qafa e Barit, or mixhë, por njëlloj janë. Po dridhem. Ta ngremë flamurin e kuq me zhgabë, mezi po pres, turfullonte plaku.

Ta ngremë flamurin kombëtar mbi tarracën e burgut, thamë, me solemnitetet. Kërkuam muzikantët tanë, t’u binin veglave, ku t’i gjejmë, Himnin e Flamurit. Kush ka frikë? Me të drejtë. S’u vumë faj. U grumbulluam ne, u mbajtën fjalime para Flamurit. Ku ishin tërë ata oratorë të shkëlqyer! Kurse përtej telave me gjemba, mes rrethimit të ushtarëve dhe policëve të armatosur deri në dhëmbë, oficerët shihnin këtej me dylbi, bënin fotografi, xhironin me kamera. E kënduam vetë Himnin me zërat tanë të ngjirur, u mblodhën aty vëllezërit Çoku, Luan Burimi, Dervish Bejko, Pavllo Popa, Jorgo Papa, Gëzim Medolli, Ylber Merdani, Naim Pashaj, Murat Gjonzeneli… dhe përmes lotësh e ngritëm Flamurin përmbi burgun. U alarmua qeveria, ulni flamurin, dërgonte mesazhe komanda. Dolën vullnetarë tërë ata të burgosur për të bërë rojë nderi pranë Flamurit, natë e ditë, duke u ndërruar me njëri-tjetrin. Tregomë, jemi në Spaç, apo jo? A s’janë njëlloj Qafë-Bari, Aushvici, Buhenvaldi, Prishtina? Po, po, ika, se kam punë. Këtu jemi. Priftërinjtë, ushtarakët? Ç’ushtarakë? Tanët pra, të burgosurit. Ç’do të bëjmë, djema? Si, do të presim të qetë të na hanë? Të sulmojmë. Të shihen mundësitë strategjike. Le të vritemi. Sa t’u marrim ushtarëve automatikun e parë. Di unë pastaj se ç’bëj me një automatik në dorë.

Të gjithë ushtarët e rrethimit zbraznin automatikët njëherësh, me breshëri, vetëtima të shkurtra, të drejta si thika të shpejta, frushullimat e tyre të njëpasnjëshme vezullonin me krisma shurdhuese kudo, tym në grykat e armëve, qëllohej pa ndërprerje nga të gjitha kullat e vendrojave. Një dorë ushtarake te porta e madhe, e pamë sërish, jepte sinjal, tundej për çdo batare të re dhe tytat e armëve po uleshin gjithnjë e më shumë, nga në ajër, në drejtim të kampit, mbi kokët e të burgosurve. Ngrimë në vend. Pati nga ata që u shtrinë rrafsh me tokën. Do të ketë ardhur urdhri për të na vrarë të gjithëve. Binin copa të shqyera mbi ne, të rënda, të errëta, zhvoshje muresh, qielli. Dora dha sinjalin ndal. Heshtja si një gropë shurdhuese u hap në ajër. Erdhi erë e djegur, qe përzhitur gjithësia.

Të gjithëve na vrasin, s’e ka për gjë diktatura. Burgu gropë e përbashkët është. Na mbulojnë këtu e askush nuk e merr vesh.

*   *   *

Dy si përrenj të gjallë vinin nga dy oborret, njëri ngjitej, tjetri zbriste, përplaseshin, dallgëzonin shkallëve brohërimat, shkumbë-zonin mesoreve të pasme dhe te mesoret e katit të dytë mekeshin si çezmat e kampit, që po u shterte uji. Bllokadë. Atë që këtyre nuk ua ka bërë kush, po e bëjnë me ne. Venin dhe vinin njerëz me thasë në krahë. Merrnin gjëra, i linin, i fshihnin më mirë ose i zhduknin përgjithmonë. Macet qenë strukur ku të mundnin, rrëzave, me sytë vezullues si prush i fshehur, kurse qentë gjithë ojna gjendeshin te rrëmuja më e madhe, të çlirët dhe hokatarë. Një mi vrapoi në oborr dhe dy më të vegjël pas tij. Do të ketë tërmet, se kush paralajmëroi. Tjetër?

– Shkrimet i ke siguruar? – pyeti jo pa shqetësim Maksi.

– Deri më sot po, – u përgjigja po aq i shqetësuar.

– Duhet treguar kujdes.

– Si?

– T’i kesh afër.

– Ndoshta kjo e bën më të rrezikshme gjendjen time.

– S’je vetëm.

Shkova si somnambul përballë thasëve të mi: librat brenda, botimet tona dhe fletët e akuzës, të holla, mezi lexohen, me një vulë të zezë si ënjtje plage, dorëshkrimet i mbaj tek tjetri, secili i fsheh siç di, sekretin e mban vetë. M’u duk sikur lëvizën thasët. Po, brenda kanë shpirtra, duan mbrojtje. A s’na janë gjendur deri tani e na kanë mbajtur gjallë? Hapa atë që përbënte rrezik. Se ç’ndreqa aty. Vura përsipër një rrobë që s’duhej. Ia lidha grykën me ushkur. E zgjidha prapë. E lidha… M’u duk sikur filli i telave me gjemba vinte rrotull zemrës sime. Zbrita në oborrin e sipërm, të gjithë bënin diçka, edhe mosbërja asgjë ishte një bërje, dëshmi dhe mosdëshmi. Pse përgatiten kështu si në një ikje për në një asgjëkund ende më të rëndë? Dhe s’duhej të binim. Dikush vishte një palë rroba të dyta mbi ato që kishte veshur. Ndërroni rojën tonë te kazanët e ujit, tha një tjetër. Shkulën nga stenda gazetën “Zëri i popullit” dhe po e shqyenin. Shqyen dhe dyert e birucave, jo, jo, i hapën me marifet, kishin lëvizur çelësat dhe zinxhirët dhe i nxorën prej andej të dënuarit. Ishin më të zbardhëllemë se kurrë, më të dobët se ne. Kudo, nëpër oborr, shkallëve, dhomave brenda, sidomos në vendet e ndaluara, bëhej kafe, harxhohej kafja e fundit, ruajtur deri tani, xhezvet e vogla mbi zjarre të vogla letrash, tymi i zi sikur ndillte mynxyrë tjetër. Eja pije një kafe. E piva më lart, falemnderit. Sherbet pihej më shumë. Dhe me zor. Për të pasur energji. S’dihej kur do të hanim. Ku dhe si? Ndoshta kurrë. Mensa qe shkatërruar. Rrëmujë dhe zhurma si në një festë të kërcënuar. Përtej telave me gjemba shiheshin lëvizje të tjera dhe ngut. Rruga u mbush me zhurmat e kamionëve që erdhën. Zbrisnin ushtarë të armatosur. Pastaj pas maleve, andej nga jugperëndimi, në drejtimin ku duhej të ishte Tirana, befas u përshfaq një…

PËRBINDËSHI FLUTURUES QË ERDHI NGA KRYEQYTETI

Helikopteri erdhi edhe një herë rrotull, kërcënueshëm dhe trandshëm, u epua edhe më dhe u ul afër ndërtesës së komandës, mu në mes të rrugës. Kalë Troje fluturues, eeejjjj…. Kur shpejtësia e rrotullimit të helikave ra dhe vorbullat e tyre ajrore u tretën, u afruan oficerë dhe qëndruan para derës së helikopterit “gatitu” duke nderuar me grusht. Pas një oficeri, doli serioz një civil i shëndetshëm. Qenka zëvendësministri, e njohën disa nga të burgosurit dhe s’po lëviznin, veç vëzhgonin se ç’do të bëhej përtej, në vijim. Më keq ky, thanë dy-tre zëra. Është kriminel profesionist dhe merr pjesë vetë në tortura. Dhe në skuadrat e pushkatimit. Grupi ushtarako-civil nxitoi drejt komandës. Atje u mbyllën për ca kohë. U shtuan rojat te porta. Pastaj pamë që rrethimit të telave me gjemba iu bashkëngjit një rrethim tjetër ngjitur.

Mbi tarracën e komandës, te ndërtesa e parë në anë të portës së madhe, të hekurt, mes një lukunie civilësh dhe ushtarakësh të kthyer këtej nga burgu, një i trashë, me megafonin të ngulur në gojë, nisi të buçiste: Dëëgjoooni, dëgjoniiiii. Ministri i Brendshëm. Jo, jo, zëvendësi. Mos është sozia? – po zhurmëronin të burgosurit mes tyre sikur s’po merreshin vesh për llojin e kafshës. Buçima e megafonit sa vinte e bëhej më çarëse, e sertë deri në kërcënime… Dorëzohuni, se… forca e diktaturës së proletariatit… do ju shtypë… vrasë… dorëzooohuni!

Hutim. Habi. Po që guxuan të qeshnin? Edhe në Spaç zëvendësministri, Feçor Shehu, thërriste nga pas telave me gjemba për dorëzim. Të të vijë turp, more kriminel i fshatit tim, iu kthye atij me të thirrura i burgosuri Hajri Pashaj, vjen dhe na kërcënon. Të është fryrë barku dhe zverku me djersën dhe gjakun tonë. Harrove zotrote, kur të kapën gjermanët e Hitlerit dhe të futën në burg, kalama ishe si unë, kur më futët ju. Ata të dhanë bukë e qumësht e të kthyen në shtëpi. Ne po plakemi këtu e ju po na rripni të gjallë, sepse donim të iknim nga regjimi juaj i fëlliqur. Turp, na turpërove fshatin! – Dhe u qasej telave me gjëmba, ikte andej e këndej, s’e mbante vendi. Vetë Feçor Shehu e pushkatoi atë mbas dy ditësh. – Por edhe ti kështu do të përfundosh, s’ke për t’u bërë ministër ndonjëherë, i kishte klithur sërisht bashkëfshatari i tij. Partia jote do të të vrasë…

Dorzooohuni! Feçor Shehu thërret ashtu? E kanë dërguar prapë? Jo, jo, atë e kanë pushkatuar me kohë, ky tjetri tani është Zylyftar Ramizi, ai tjetri është Agron Tafa, i njoh, por njëlloj janë, gjakpirës. Dooorzoohuuunii, të dënuar… Ç’të dorëzoheshim, ashtu ishim, të dorëzuar. Ta ndërprisnim kryengritjen. Përfaqësia e kryesisë drejtuese të vijë deri te Porta e Madhe për të paraqitur shkaqet dhe kërkesat… dhe lidhjet me armiqtë e jashtëm. Do të presim një orë e tridhjetë minuta. Kuptuat, të dënuuaaaar? Mbas dy orësh do të hyjmë në kamp pa marrë parasysh asgjë. Nëse do të ketë kundërshtime dhe rezistencë, do t’ju shtypim me dhunë, pa mëshirë, me të gjitha mjetet që disponon shteti. Partia me shokun Enver në krye është më e fortë se kurrë, ka shpartalluar dhe shpartallon dhe do të shpartallojë çdo armik, çdo koalicion të tyre dhe… nga çdo betejë ka dalë më e fortë. K-u-p-t-u-a-a-a-t….?

Hinka e megafonit nga këtej ngjante me një shqyerje të jashtëzakonshme goje, britmë sqollash. Ndërsa po zbriste nga tarraca tufa e tyre, ultimatumi i shtetit vazhdonte të bënte jehonë në gropën e burgut. Na u duk sikur pamë rrokullimat e aaaa-ve, ooooo-ve, shponin iiiii-të, gjyle të përflakura ranë midis nesh. Fauna e shtetit kaloi në anë të përbindëshit-helikopter, i cili bënte sikur flinte. Po tani? Askush nuk pyeti, por shihej te balli i të gjithëve, te rrudhat.

S’u mor vesh në u bë ndonjë përfaqësi jona. Thanë se u bënë tok pesë veta, jo, gjashtë, për te Porta e Madhe. Ja, ja shikoi… Po shkojnë apo po kthehen? Doli dhe një përmatanë nga komanda dhe mori mesazhin e të burgosurve. Me shkrim apo me gojë? Njëlloj është. Jo. Shpjegohej rebelimi ynë, si shkak i dhunës së pandërprerë, gjithnjë e më të madhe, i padrejtësive dhe kërkohej ndryshim i gjendjes. Të trajtoheshim si njerëz, edhe pse kundërshtarë… S’pati kërkesa politike? Mesazhi vetë është qëndrim politik. Pa akuzuar dhe pa pranuar faje.

Qetësi, të mbajmë njëri-tjetrin. Bashkë… Ne s’kemi faj. Krimi është matanë telave me gjëmba…

Qetësi. Qetësia u gris befas me kërkëllima të forta metalike. Shule armësh? Porta e madhe po hapej, zinxhirët e saj, çelësat dhanë kërcënimet e para. Në tarracën e vogël të komandës, në anën e së cilës mbërrinin helikat e pezullta të helikopterit, u shfaq një grup ushtarakësh. Njëri me megafon urdhëroi: “Ne po hyjmë, në qoftë se dikush nga të dënuarit do të ngrejë dorë mbi ne, do të na provokojë, do të bëjë lëvizjen më të vogël të dyshimtë, do të qëllojmë me armë nga kudo për kudo, në turmë… Morët vesh? Asnjë lëvizje… Jeni të rrethuar… Dorëzohuni!”

U futën sampistë ushtarakë, shihnin si të tërbuar, mezi prisnin të shqyenin këdo, mes tyre oficerë të shumtë, të komandës dhe të Ministrisë, civilë që s’i njihnim, me kostume të jeshilta, në ngjyrë helmi, të ushqyer mirë, jo si ne, të (u)shqyer keq, se kush mërmëriti kështu pranë meje, e pashë se po zbehej, ç’ke, edhe ti po zbehesh, ja dhe komandanti, komisari, shefi i policisë së burgut, mbahet dhe krenar, pederi, shpura e rojave, policë, policë prapë, me egërsi të ngrirë si maska, kapterë, s’u dukkan mjeranë, pa-pa-pa… Ndërsa kreu mbërriti tek oborri i parë, bishti gjarpëronte ende te porta. Ecnin nën atë tendën prej telash me gjemba, me taktikë, sikur shkelnin shtigje të minuara. Eeeejjjj, të dënuuum, të gjithë poshtë, në oborrin e apelit. Asnji i burgosun n’dhoma, kush kapet se s’don me ardhë, e piu e zeza! Se na… s’na bani dot kurnjigja. Kemi n’dorë dhe gurin, dhe arrën. Kena Partinë… një gabzher kapteri bërtiste kështu, urdhër nr. 1 i komandës, shpejt, shpejt, në rresht. Jeni të rrethuar, kryengritja në fakt u shtyp. Kaq duhej. Tani fillon ndëshkimi. Të gjithë lëvrinim të trishtuar, me shqetësim të dyfishtë dhe u bashkëngjiteshim rreshtave të funeraltë në oborrin e thatë si një fletë e stërmadhe me shkronja gurësh dhe rëre të gjallë. Të urtë. Me fytyra të nxira, sepse kishte nga ne që s’qenë larë dot, që kur kishin dalë nga galeria. Uji qe ndërprerë. Por janë dhe nxirje të tjera, nga përleshja me policët. U dha urdhri nr. 2: të gjithë përtokë, uluni! Ne sikur u përgjysmuam kështu, u bëmë ulokë, toka mund të na përpinte më lehtë. Kokët tona ngjanin me plisa të mëdhenj dheu. Tokë e çarë, e bërë fërtele, e lëruar me qe të harbuara, mitike, jo me plugje, por me shpata, me hekur predhash. Edhe atyre sikur iu shkurtua frika nga shkurtimi ynë i menjëhershëm. Pasi mbaroi zhurmërima e leckosur e rrobave që bien, u ulën dhe të fundit. Ushtarakët përsipër po na dukeshin më të mëdhenj, më kërcënues, kabá. Policë e kapterë u shpërndanë midis nesh, egërshanë si kafshë, ecnin pa kujdes, shkelnin herë dorën te njëri, herë i binin me majë çizmeje një gjuri. Oh, bëri një zë, provokim, thirri polici, vazhdim i kryengritjes, çohu, merreni! Po erdhën kazanët e mëdhenj të kuzhinës, mos kujto se do t’i sjellin me supë, më foli shoku pranë. Në revoltën e Spaçit i sollën plot me pranga për ne. Asgjë s’na bëni dot ju, – e nisi bërtimën njëri nga oficerët, – armiq të pandreqshëm, s’e përmbysni dot pushtetin popullor, diktaturën e proletariatit. Kemi ardhur në pushtet me gjakun e dëshmorëve dhe me gjak do ta mbajmë. Shkuma në gojën e tij m’u duk me pikla gjaku, ndoshta ndonjë pasqyrim xixëllues i dritave të rrethimit. Ato u ndezën më shpejt se zakonisht. U nxi lëpeja, mërmëriti një verior pranë meje. Cili? Lëpeja. S’e njoh. Horizont i thoni ju. Ne s’pyesim nga kapitalizmi dhe revizionizmi së bashku, – po ulërinte një oficer tjetër, – do t’ju shtypim, ju, që keni lidhje me armiqtë e jashtëm, të drejtpërdrejta dhe shpirtërore. S’doni të riedukoheni? Dhuna e proletariatit do të bjerë pa mëshirë mbi ju, që tani! Filloni. Pezm. Shumë pezm. Flatra të vdekura lakuriqësh nate. Flatra tiranozaurësh. Edhe frymëmarrja e tjetrit dëgjohej, por dhe zërat, një britmë e hollë fëmije, ah, sa bukur, erdhi andej përtej, ku qenë grumbulluar njerëz, nëpër shkallët e ah-mfi t-eh-ah-tr-ih-t. Njëri nga nënoficerët nxori disa fletë dhe ia dha shefit të policisë. Po, tha, fillojmë. Fillojmë dhe hodhi vështrimin e pistë mbi të burgosurit e gjunjëzuar, gurë varresh, mes të cilëve kudo lartësoheshin policët, tabela qiparisash të zinj si në lojërat ushtarake. Gjithçka iu duk në rregull, top fare, rregulloi kapelën, shkëlqeu djegshëm ylli i saj dhe me zë pretencëdhënës lexoi një emër. Sokol… cili, të dy… shkrofëtiu korbi.

Çohu, ti, edhe ti… u çapëlyen disa gabzherrë njëherësh, kuturumshëm, sy të çakërdisur vigjëlonin nga të gjitha drejtimet mbi ne, çohuuuu-uh! Pa u ngritur mirë i pari, 7-8 policë iu vërsulën duke i zhvatur lecka dhe lëkurë bashkë, e tërhoqën osh deri pas murit të mensës, ku ne s’shihnim se ç’bëhej. Sokoli tjetër… Emër tjetër, u thirr: Tom Ndo… tjetër, Bushgjoka… dhe policë të tjerë, prapë të tjerë hidheshin, Haxhi… Vllasi, Kostandin… zvarritnin njeriun, i vinin prangat keq e keq dhe që andej, nga pas murit, vinin zhurma goditjesh, ulërima dhe mbytja e tyre. Emra të tjerë u thirrën gjëmshëm… Vuthi… Martin… Lazër… Tabaku… Pisha… përsëritej rituali barbar… dhe, sikur të gaboje, të lëvizje paksa nga mpirja dhe ankthi, policët vërsuleshin mbi ty për të të zvarritur duke mos pritur në je ose jo ai që u thirr. Njëlloj janë, armiq! Vazhdonte ngritja, gjithë habi dhe tromaksje. Ç’u bëjnë pas murit, mos i asgjësojnë? Dëgjon ti krismë arme? Të shurdhëta po.

Mos lëviz. Më shkeli dorën polici, m’u ngulën gozhdët në mish, gjak, mos lëviz. Pse s’po mbaron? Sa gjyq i gjatë. Do të ngrihemi dot ndonjëherë, ulokë do të mbetemi, do të zvarritemi, a do të ecim me këmbët tona, do të kemi emër, apo lëvozhga të ngjitura në ballë, lëkura të rrjepura? Komandanti dha urdhër të ngrihej mjeku, të gjithë mjekët, mos i prekni, u tha policëve. Shpejt pas murit, i urdhëroi. Mbase ka të vdekur. Kë do të pushkatojnë pastaj, të vdekurit? Na duan të gjallë. Pas murit. U shkulën me forcë dhe kryetari i burgosur i riedukimit, Zhabolli… mure ulëritëse, të përgjakura, dhe inxhinieri i ndërtimit, Fratari, Dinia, ah, pse… policët qëllonin ku të mundnin, mure të çmendura, mure qelish, të komandës, të Komitetit Qendror të Partisë, Muri i Berlinit, Muri i Madh Kinez, m-uri, ka-m-uri për një ulërimë…

VAZHDOJNË RËNKIMET

…rënko(h)-i prapë: oh-h-h-h-ooo-ooh! Një rënkim tjetër, nata, i fundmi i kryengritjes, ngji-iih-ste shka-ah-llë-ëh-t. Rrëzohej, oh, ngrihej, ih, ngadalë, ah, shihte qiellin, plot me gozhdë yjesh, vrima plot, bien rënkime, toka e zezë, me ofshama gropash, lëkundej, ej, of, op, uh, uf. Rënkimet-et pikonin gjak-ak. Llavë… Ra prapë pezmi i rënkimeve, i gjatë, zuri brinjët me dorë, të thyera, dy, tre, yyyyeeeeehhh, shfryu, uh! U rrëzua…                                                                           E çuan pas murit… Zvarrë. Ah! Oh, oh… Hija e rënkimeve u rrëzua prapë. Oh. U shtri… po rënkonte toka, muzgu sipër saj, gulçonte mbi pellgun e gjakut të vet… “Çohu, i dënuar, – briti polici pas tij. – Ngjiti shkallët, drejt birucave.” Të burgosurit përreth s’po lëviznin si në një mallkim. S’lejohej me regullore t’i jepje ndihmë tjetrit. Ah, sikur ta merrja për krahu, brinjët e thyera i dhembnin tmerrësisht, ta mbartja deri te porta e vogël… e birucave të brendshme.

Gulçe gjaku të ngrohtë shpërthenin nga goja mes dhëmbëve të thyer… U-u-u-jë-ë-ëh! Kushështë… Nuredin Skrapari… Ujë… më digjnin plagët brenda trupit, elektro…oh…vo…zi…sti Agroon Ho…xha më njomte buzët me një leckë, s’e di ku e gjeti ujin, ndoshta binte shi, po ti… në birucë, unë pashë që policia të ra me dru në kokë… qetësohu, mos fol… Roola(h)nd Too(h)li më mbante kokën të mos më binte përdhe, e paskan arrestuar edhe atë, po ai është i gjatë, ka më shumë vende se unë për plagë… dhe s’po më linte të vdisja… edhe Çajuuu(j)iiii, ujëëëë…

DËNIMI I REVOLTËS DHE DËNIMI I BURGUT

Ra çanga, hekur mbi kokë. Na mblodhën në mensë prapë. Ai myzeqari aty, ku e kishim lënë, I palëvizur, kështu dukej. Mos duan të përsëritim rebelimin? Prapë erdhi ai oficeri nga Jugu, zv/komisari a ç’dreqin është, që iu rrokullis kapelja me yll e iu ngatërrua nëpër këmbë si mace, si ideologjia e vet, thuaj. Policët me shenjë plagësh. Gjysma kokësh të lidhura me fasho, copa krahësh të thyer. Komunikim. Zëri i komisarit donte të ngjante i fortë, i patundur dhe vetë po rrinte drejt si ato tabelat e qitjeve. Batare armësh. Diktatura e proletariatit e shtypi revoltën e armiqve… dhe… gjyqi i popullit… heshti. Uli sytë mbi letër, pa syze…

Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë, pasi shqyrtoi dosjen në ngarkim të së pandehurve… na u mor fryma, emra, emra… vendosi këto dënime: Sokol Sokoli, me vdekje, pushkatim; Tom Ndoja, me vdekje, pushkatim… Sokol Progri, me 25 vjet burg, Vllasi Koçi, me 25 vjet burg, Martin Leka me 16 vjet burg, Haxhi Baxhonovski, me 21 vjet burg, Bajram Vuthi, me 15 vjet burg, Ndue Pisha me 25 vjet burg, Lush Bushgjoka, me 12 vjet burg, Kostandin Gjordeni, me 10 vjet burg, Lazër Shkëmbi, me 12 vjet burg dhe Hysen Tabaku me 11 vjet burg. Për të gjithë vuajtja e dënimit fillonte më 22 maj… po e të pushkatuarve? E Sandër Sokoli… me kokën që i varej supeve, e hodhën mbi të tjerët në makinë, kufomë, kockathyer dhe të lidhur… firmat e tre gjyqtarëve të Gjykatës së Lartë, Pukë, më 3.06…

Në Spaç ridënuan mbi 100 veta. Ditët e fitimit u hiqen. Nuk u quhen më. Po s’janë ditë, janë jetë… Koha s’është jona, por jashtë nesh si sendet… e grabitura. I vranë… Të gjithë të burgosurit i lidhën me zinxhirë dy e nga dy dhe i ulën përdhe. Dënuan me pushkatim dhe qenin e burgut, sepse mori hapur anën e të burgosurve, jo vetëm që u lehte policëve, por u hidhej te këmbët, i kafshonte…

Në revoltën e Spaçit pushkatuan katër: Pal Zefin, Skënder Dajën, Dervish Bejkon, Hajri Pashain. Duke konfiskuar pjesën e tyre nga pasuria në familje. Çfarë, karriket, lugët? Dhe me heqjen e të drejtës elektorale 5 vjet pas dënimit. Pas vdekjes? E tmerrshme, cinike. Nga që votuesit këtu janë të vdekur…

* * *

Pastaj u dha dënimi dhe për vetë vendin e vuajtjes së dënimit, burgun! Ashtu siç qe dënuar dhe Spaçi pas revoltës. E ç’do të bëjnë, do burgoset dhe burgu? Si? Çfarë, do shëmbin ngrehinat, shkallët, do përmbysin fjetoret? Nëse më thua se do të shtojnë dhunën, asaj s’ke ç’i shton më.

Burg i dënuar, çudi! Truallin e tij mos do e mbushin me tela me gjëmba e do të kalojmë çdo ditë mbi to, zbathur, kur të shkojmë në punë, që do të jetë bërë akoma më e rëndë? Të dënuar malet përreth, uji, ajri.

Gjithçka do të jetë më keq, edhe e keqja. Që nga ushqimi, do të pakësohen kaloritë, megjithëse pak ishin, por familjeve do u vënë regulla, për të mos sjellë gjë më dhe takimet sa më të rralla, dy herë në vit, mbase. Edhe letrat. Mund të heqin televizorin, – mirë do të bëjnë, – dhe leximin e librave të Enverit, jo atë do ta shtojnë.

I dënuar në një burg të dënuar.

NË DOSJEN E MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDËSHME                       

Për revoltën e Qafë-Barit:

“Qëllimi i kryerjes së kësaj vepre ka qenë që me anë të hapjes së veprimeve, shpërthimit të galerive, të realizonin arratisjen në mënyrë më të organizuar. Veprat penale të kryera nga të pandehurit paraqesin rrezikshmëri të theksuar shoqërore kundër rendit shoqëror socialist dhe shtetit të diktaturës së proletariatit…” (Fjalia e fundit e nënvizuar.)

Akuza e Prokurorisë Pukë:                                                                         

“Të dënuarit e kampit të Qafës së Barit Sokol Zef Sokoli, Sokol Zef Progri, Tom Kol Ndoja, Lush Prel Bushgjoka, Haxhi Shefqet Baxhinovski, Vllasi Llambi Koçi. Kostandin Sotir Gjordeni, Bajram Islam Vuthi, Martin Sokol Leka, Lazër Zef Shkëmbi, Hysen Halil Tabaku dhe Ndue Martin Pisha, në bashkëpunim me njëri-tjetrin kanë kryer veprën penale të terrorit kundër përfaqësuesit të shtetit, parashikuar nga neni 50/1 e 13 Kodit Penal…

PUSHKATIMI: SOKOLI DHE TOMA

…Procesverbali është nënshkruar nga gjashtë veta… përbërja e komisionit të caktuar për zbatimin e vendimit të Gjykatës së Lartë… me 60 karikatorë kallashnikovi… nën drejtimin e shefit të policisë së rrethit…. Skeda më dridhej në dorë:

Sokol Sokoli, i biri i Zefit, datëlindja 1952 nga fshati Gërni i rrethit Tropojë, i dënuar me vendim Nr.3 datë 3.6.1984 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë me vdekje (Pushkatim), mbasi Presidiumi i Kuvendit Popullor me shkresën Nr. 888 datë 7.6.1984 nuk i fali jetën. Tom Ndoja, i biri i Kolës, i datëlindjes 1952, lindur e banues në Kllogjen të rrethit Shkodër, dënuar me vendim Nr.3 datë 3.6.1984 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë me vdekje (Pushkatim), mbasi Presidiumi i Kuvendit Popullor me shkresën Nr.888 datë 7.6.1984 nuk i fali jetën…

Mbi dokument janë shënuar me dorë rënkimet e fundit të të dy të dënuarve, pas mesnatës së 9 qershorit, para skuadrës së pushkatimit. Po kush i kanë shkruar, pushkatarët? Ja:  Para ekzekutimit të dënuarit Sokol Sokoli iu komunikua se nuk i falej jeta dhe në fjalën e fundit ai tha: “Mos më vrisni mbrapa. Gropën e hap vet. Presidiumi i Kuvendit Popullor mirë ka ba. Nuk i kemi ba gja kujt”

I dënuari Tomë Ndoja në fjalën e fundit tha: “Të rrojë drejtësia!”

Në fund firmat… 30 rreshta, një faqe gjithsej…

Ku i vratë? Flisni! Hapeni gojën që ta hapim gropën për të varrosur dy shokët tanë, dy njerëz. T’u hedhim nga një trëndafil, por dhe ata mua m’i dënuan.                                                                                                     

       SYTË… E BOTËS

…Shkresa që urdhëronte ekzekutimin e Sokol Sokolit dhe Tom Ndojës, nënshkruar nga ministri Hekuran Isai, 8 qershor 1984, në anë kishte një shënim… e pabesueshme… të drejtorit të Drejtorisë së Zbatim-Vendimeve Penale: “Me porosi të shokut ministër, dy të dënuarve që do të pushkatohen, sytë e tyre t’u jepen Ministrisë së Shëndetësisë për punë shkencore”.

Çfarë?! E lexova prapë. Tmerr! Vura duart mbi ballë si për të mbrojtur sytë nga një shkulje mizore. Ekzekutimi është bërë më 9 qershor, ora 24:00… pa togë pushkatimi, e kanë kryer dy persona… Cilët janë? Po ja, nga ata, të gjithë… Dhe pastaj u kanë nxjerrë sytë… si? Me bajonetë? Horror! Dhe ia kanë çuar ministrit sytë? Ku? Ia kanë lënë mbi tryezë? Po ai a ka trokitur në zyrën e Enverit për t’ia treguar? Shikonte diktatori? Vërtet ia dhanë Ministrisë së Shëndetësisë për punë shkencore? Kriminale, thuaj. Ministritë e vdekjes!… Apo kanë dashur retinën a ndonjë nerv, që t’ia vendosnin syve të ngrirë të diktatorit? Si, me ç’mjet? Po ku mundin këta! Apo e kanë provuar njëherë. Dhe zgjodhën sy të guximshëm, nga të maleve… Po në ata sy të vdekur ka qenë revolta, pushkatimi… mos kanë dashur t’i shohin, t’i kalonin në ndonjë mikrofilm a t’i zhduknin fare…? Po më dhembnin sytë… E ç’nuk kanë bërë këta, kanë prerë këmbë e krahë nëpër tortura, me sharrë, kanë shkulur thonj, dhëmbë, të brendshmet, rropullitë i kanë derdhur, kanë mbuluar njerëz të gjallë me kokën përjashta mbi tokë, fol, i kanë ulërirë, u kanë prerë gjuhën për të mos folur kurrë. Dhe u paskan shkulur sytë të vrarëve.

Jo, ua kanë shkulur para pushkatimit. Ej! U duheshin sy të gjallë… Mos! Po këta e paskan zhbërë njeriun fare!

Botë Edip, qorre, ulëri e masakruar në fundin tënd!

KOHA POSTDIKTATORIALE.

MASHTRIM DHE REVANSH URREJTJEJE…

Kaq. Kjo ishte një pjesë nga dëshmia ime për revoltën dhe atë pak liri tragjike që u arrit brenda telave me gjëmba, me policë e gardianë të përzënë, që nuk zgjati dhe aq, që bëhej a s’bëhej një ditë e plotë, me një gëzim të zi, që na zbuloi sërisht se ata nuk ishin aq të fortë, të drejtë kurrën e kurrës, por barbarë. Ishin të rrëzueshëm, por i mbanin në këmbë rrethanat, të paturit e një kampi komunist sa gjysma e Euro-Azisë e më gjerë, por dhe e keqja e tyre ngulmuese dhe injoranca kryeneçe.

Jo s’e nuk dinin e nuk kishte shkolla, diktaturat mbahen dhe me intelekt, por edukata, që donin ta bënin kombëtare, ishte rrjedhojë e idelogjisë së luftës së klasave, urrejtje, goditje dhe mbyllje. Gjë që solli shkretim shpirtëror e për pasojë edhe mental. Sistemi u bë i tillë që puna shtohej dhe bashkë me të dhe varfëria, ngriheshin fabrika e propagandohej mirëqënia kolektive, jo e individit, pra e askujt. Vetëm makineritë e dhunës ishin ato që funksiononin perfekt.                                    Dhe burgu s’ishte veç aq, ajo dita e revoltës, me atë akt e ato britma, por një përditshmëri infernale me vite e vite, ku dukej se s’ndodhte asgjë, një rrethim mizor, një turmë apokaliptike, mosshpresë dhe vuajtje, uri e skajshme ndanë minierave  si ato të rendit skllevopronar. Puna jonë raskapitëse nuk u shpërblye asnjëherë, pra u grabit, nuk e kam fjalë për dëmshpërblimet. Shto pastaj dënimet e përditëshme, hetuesitë prapë, torturat, vrasjet, pushkatimet, flakja në baltën pa emër, etj, etj. Dhe si për të na riedukuar gjoja, por për të bërë “shpëlarjen e truve” si një tjetër torture plus, na lexonin çdo ditë nga librat mediokër të diktatorit Enver Hoxha, etj, etj.

E keqja s’përmbahej dot veç brenda telave me gjëmba. Ajo përhapej në të gjithë vendin duke kaluar dhe në breza të tjerë e kohë tjetër, kur Shqipëria nisi të ndryshonte Ndërkaq kishte rënë “Muri i Berlinit” dhe gjithë perandoria komuniste.

Pas “murit” që na ndante me veten, Kosova po ngrihej sërisht për të drejtat e saj dhe do të bëhej çështje boterore.                                                                        Te ne po lejoheshin revoltat, të minatorëve, të studentëve, të qytetarëve, befas u krijuan shpejt e shpejt parti të tjera, etj, U hapën burgjet politike, por të burgosurve politikë u druheshin. Duheshin idealet e tyre, vuajtja e tyre,. më shumë se sa ata vetë. Teksa vendosej demokracia dhe po punohej për sitemin kapitalist, përgjithësisht punohej me ata në krye që kishin qenë kundër kapitalizmit, kundër demokracisë dhe pronës private, etj. Gjithsesi rëndësi kishte ndryshimi dhe përparimi i vendit, kështu na dukej.

Dhe u bënë ndryshime, si nuk u bënë? Edhe neve që vinin nga burgjet dhe internimet, po gjenim përkrahje, hapur, po futeshim nëpër punëra gjithandej, fëmijët po shkonin në universitete, etj, na dhanë shtëpi, megjithëse na i mbajtën cmimin e tyre të lartë nga dëmshpërblimi i vonuar e i ngadaltë. Na emëruan në administratën shtetërore, te burgjet, në polici e diplomaci, deri edhe ministra, kryetar parlamenti.

Më së shumti ish të persekutuarit iu bashkuan Partisë Demokratike, shpesh e më shpesh i afruan te kreu, por pa qenë kurrë në krye, gjithkund, por dhe duke i sprapsur pak e nga pak, gjithnjë e më shumë.

Siç e thamë, duheshin idetë e tyre, ëndrra e tyre, vuajtja e tyre, aleatët e tyre, edhe morali i tyre, por jo ata vetë. Ndërsa do të duhej që pikërisht fryma e tyre, e asaj që del mbi vuajtjet, e dëshirës për liri e botë, ta tejpërshkonte gjithë kohën tonë.

Mbase dhe ne duhej të ishim më bashkë, të vetorganizoheshim e jo të na organizonin.

Pasi iku frika e ndëshkimit e të gjithë u vërsulën të rrëmbenin copra Shqipërie nga “legjislatura në legjislaturë”, teksa disa majmeshin pabesueshëm shumë e shumica mbetej dëshpërueshëm po aq e varfër, nga klani i shndërruar, si majtas dhe djathtas, te disa me paranojën dhe nostalgjinë e të dikurshmes, zgjohej, si bisha brenda vetes, po ajo mënyrë harbute e të vepruarit. E kaluara luftohej me metodat e së kaluarës, por në kushtet demokratike. Motori i dikurshëm i historisë, ai i luftës së klasave, pra i luftës civile në kohë paqeje, ndizej herë pas here.                                                                                              

Nga që vendi s’u tregua i aftë të dënonte klasën e krimeve për gjithë ato gjëma të kryera, ajo urrejtje po derdhej te koha e tanishme e te bartësit e saj.

Ata që e pësonin më shumë ishin ata që donin t’i përdornin më shumë, të përndjekurit, më të margjinuarit sot, më të ikurit. 

Atavizmi i urrejtjes shndërrohej herë në indiferencë institucionale dhe herë në nëpërkëmbje, institucionale dhe kjo. Vinte nga “krahu i majtë” më shumë, ndërkohë ai dha së fundmi më shumë këste dëmshpërblimi, por dhe nga “i djathti”, që ndonjëherë na ngjante si një krah i majtë i ngulur djathtas dhe “epoka jonë” na është dukur po aq e përçudnuar..

Mashtrimi posdiktatorial është po aq i madh sa dhuna në diktaturë dhe kjo bën që të shihen me një lloj mosbesim zhvillimet demokratike nga ne. Duhet fryma jonë patjetër nëpër institucione, nga ajo që valëviste Flamurin pa yll në revoltën e Spaçit.

Jo se institucionalisht nuk ka patur pjesëmarrje në tubime e përkujtime e dekorime të të persektuarve, por do të mjaftonin ndoca për të kuptuar antifrymën, madje dhe ndonjë, p.sh., koleg i uniformave ushtarake të diktaturës, i cili dhe ka dashur të risillte shtatoren e diktatorit, atje ku populli e shkuli dhe e zvarriti, e megjithatë arriti ta bëjnë president, e theksoj: ta bëjnë, që në praktikat e tij, të ushtruara si Kreu i Shtetit, ka qenë hapur, realisht, fizikisht kundër të persekutuarve.                                                                                                     

LIRIA… PËR TË QENË I KEQ

Ka liri, liri shumë për të qenë i keq e gjithnjë e më pak për të qenë i mirë. Dhe  mbeturinat enveriste mezi ç’kanë pritur raste të tilla të nxjerrin kthetra e dhëmbë, brirë e antena, edhe ato televizve, dhe, – të detyruar të flasim me gjuhën e tyre nga që të përthithin në grackën e tyre, – ata shprazin tërë qelbje mendimesh e ndjesish sadiste duke e mbushur me smog ekologjinë pluraliste të ideve.

Sa më hiçër, po që çoç u duket vetja, aq më zell skëterror përshfaqin, vjellin pa censurë, vargje-vargje, me mallkime ateistike, sa ia kalojnë në ligësi dhe parashikimeve të idolëve klasikë të tyre, sekretarë e shefa, kaloqe e nishanë  gjithëfarësoj, vampirës e hiena e shtërpinj të pa rritur, por po të kishin kushtet e plota që të metamorfëzoheshin, do të bënin të zaliseshin dhe magjistricat e Makbethit, vetë Makbethin dhe Zonjën e tij të zezë, çdo vejushe diktatori, që shtiren si të sojshëm, të atij soji të pa soj, lapërdharë dhe bushtra me buzët të kuqe si nga një gjakpirje, tumore ideologjikë, maisësh të plagëve të hapura prej atyre që ata i pollën, helmatisës të komunikimit të zakonshëm njerëzor, që nga bisedat e thjeshta në rrugë e deri tek ato në rrjetet sociale e në median e përditëshme.                                                                                             

          Nga shkaku i klimës të prishur, i idolatrisë së kobshme, i realitetit pështjellues, ku s’ka drejtësi deri në fund, me korrupsion deri në fund, me liderë të kapur nga vetvetja, që tërhiqen, që i tërheqin, me vetingun shqetësues, me tranzicionin që nuk mbaron ashtu si autostradat tona që asnjëra nuk është e mbaruar e gjitha, me plantacionet e kanabisit e bandit e tyre, etj, etj, Shqipëria duket sikur jeton më shumë në ish kohë, si në një tablo të përmbysur, ku njihen ish të persektuarit e ripersekutohen me forma më “demokratike”, por jo ish persekutorët, lart e më lart ata, ku ende ka ish pronarë, por jo posedues të moralit e të ligjeve universale të njeriut, e kam fjalën thjesht për të vërtetën e të drejtën, etj, etj, aq sa rrojtja pranë shtriganëve e shtrigave të kësisojshëm, të qenit bashkëkohës me ta, është një tjetër dënim. Të vjen dëshpërimisht keq, që prej tyre të duket se i përkasim një si vendi me ish njerëz, me ish vëllezër… Fali o Zot, se s’dinë ç’bëjnë ose dinë vetëm atë që ua pëshpërit djalli I tyre.

    Prandaj dhe ikin e duan të ikin aq shumë, sa më larg. Ata që s’munden, tërhiqen dhe heshtin për të mos u bërë si ata, mbeten të varfër dhe ndodh të çmenden ose të vrasin veten.                                                                    

              …Dhe mes fëmijëve të pafajshëm, të mrekullueshëm si janë fëmijët të gjithë, adoleshentëve ëndërrimtarë, e të rinjve që duan të bëjnë për vendin me shpresë e guxim, dalin engjëj paralajmërues, që s’dihet me ç’forcë të mistershme të Hyut, zgjedhin të mërgojnë qiejve. Kujtoj që njëri prej tyre, me të atin në burgjet e Spaçit e të Qafë-Barit, na ka lënë dhe klithmën: “Të ndërgjegjësohemi e së bashku të bëjmë një kryengritje morale të vazhdimtë…”. Të tretën!

Duhet! Ne, gjithë të dënuarit nga “ata” e jo nga Zoti, besojmë e presim. Shpresa ka…

Të gjithë këtu jemi “vatranë” – Lutem që zjarrin prometean të atdhedashurisë që ndezën mendimtarët dhe veprimtarët themeltarë, Imzot Fan Noli dhe Shkëlqesia e Tij Faik Konica,të vazhdojë të jetë i ndezur bashkë me “Dielli”-n tonë.

MESAZHI I SHKRIMTARIT VISAR ZHITI NË 106 VJETORIN E VATRËS

Shkrimtari dhe diplomati Visar Zhiti, në pamundësi për të qenë pjesë e festimeve të Vatrës me rastin e 106 vjetorit të themelimit të saj, për arsye të shëndetit, dërgoi mesazhin përshëndetës:

VATËR E DASHUR

Festa Juaj

është festë e të gjithëve, e shqiptarëve, që ka 106 vjet që mblidhen rreth teje, këtu në SHBA, në Vendin e Madh, shpëtimtar i Shqipërisë, Mbështetës i fortë i Kombit tonë dhe i përparimit.

“ Vatra” ndihmoi historinë e re të Shqipërisë të ecë në rrugë të mbarë dhe u bë vetë histori, është “Vatër” e miqësisë mes dy popujve tanë, atij shqiptar dhe amerikan dhe sot është metafora e këtij bashkimi të gjithanshëm.

Të gjithë këtu jemi “vatranë”

Dhe lutem që zjarrin prometean të atdhedashurisë që ndezën mendimtarët dhe veprimtarët themeltarë, Imzot Fan Noli dhe Shkëlqesia e Tij Faik Konica,të vazhdojë të jetë i ndezur bashkë me “Dielli”-n tonë.

Mes jush

Visar Zhiti

Shkrimtar

Washington 31 Maj 2018

Shënim: Mesazhi u përcoll të Premten në Mbrëmjen Gala kushtuar 106 vjetorit të Vatrës nga editori i Diellit Dalip Greca

Nga Visar Zhiti/

Poeti martir, Havzi Nelaj, erdhi sërisht në qytetin e Lindjes, tani në bronz, besnik i vetes dhe i të gjithëve ne. Me një rezëllim të mynxyrshëm si të fitimtarëve moralë, që kanë gjithçka, edhe jetën. Bustin e tij e realizoj skulptori Hilmi Hoxha, mik im kur isha mësues në Kukës, në një fshat të largët. Afër  piedestalit me bustin e Havziut tonë më arrestuan dhe mua dhe më dënuan 10 vjet burg për poezitë e mia. Dhe do ta njihja Havziun në burgun e Spaçit, teksa shtynim vagona në ferr. Më nëpërmendet heshtja e tij e mënçur dhe ajo pak buzëqeshje, që kishte një si dritë të përtejme në terret e nëndheshme.                       

Si një peng mall po sjell një pjesë nga burgologjia ime “Ferri i çarë”dhe fjalët e gruas së tij si një porosi e rrallë shpirti.
Varja e fundit

Kam lajm nga Havzi Nelaj.                                                                        

Ashtu, si është? Ka shkruar më poezi atje në Kukës(burg)? Pasi u lirua nga burgu e çuan në internim, në Arrën.                                                                       Ç’emër, si arnat, si leckat e shpirtit.                                                                     

Ç’vështrim që kishe, të gjerë dhe ëndërrues. Heshtje. S’kisha ndeshur heshtje më rroposëse se tënden. Flisje pak. Pse kemi folur aq pak? Sa keq më vjen tani! Dhe në trup ishe i paktë, me kokën të anuar në njërin sup. Ah, si të varurit! Fytyrë e butë, me një ëmbëlsi trishtane.                                            

Ike pa leje nga internimi… Po ti ishe arratisur një herë, kishin frikë prej teje. Kishe dhe një revole, s’dihej ku e gjete, që, në rast rrethimi, të vrisje veten… Dhe ashtu ndodhi, të rrethuan në shtëpinë e dajës, herët në mëngjes. Po flije, kur të zgjuan. Pe policët… Qëllove me revole për të vrarë veten. Ta kapën dorën dhe plagose njërin nga rrethuesit në gojë. Arma ngeci. Vjetërane. T’u hodhën përsipër. Dhe të çuan në gjyq për të të dënuar për herë të katërt, po në atë ngrehinë ku isha dënuar edhe unë, i njëjti prokuror egërshan dhe i kafshët.                        

Për herë të parë ishe dënuar poshtë, në Kukësin e vjetër, të mbytur tashmë nga ujërat e Drinit, në sallën e shfaqjeve të shtëpisë së kulturës. Dramë e vërtetë. Ti, mësuesi i urtë, sapo kishe mbaruar universitetin me mundime dhe guxove e dole kundër prishjeve të tempujve të fesë, ishe për veshjet e bukura popullore, nuk duhen hequr me zor, ç’janë këto kooperativa, the, nuk kolektivizohen shpirtrat. Populli është i sëmurë, shtove. Dhe po të ndiqnin si kundërshtar.                                Bashkë më tët shoqe u arratisët. Në piramidën e kufirit le një letër “Lamtumirë, Atdhe i dashtun…” Në Prizren të mbyllën në një hotel. Do të na shërbesh ne, të thanë, bëhu polic. Jam mësues, u the, dhe poet, e kam parim të jetës. Por bëhesh dhe i vdekjes, të thanë. Dhe ju kthyen. Dhe ju dënuan. Ty 15 vjet burg, tët shoqe 10. Të dy 25 vjet. Dhe të ridënuan edhe me 8 vjet të tjerë, prapë si kundërshtar politik. I besoj Zotit, i the hetuesit, liri ka në Perëndim, i the prapë, në Amerikë, Francë, Suedi, Gjermani…

Ku u njohëm ne, miku im, që avitesh midis qiellit dhe tokës, i ëndërrt, në Spaç apo në Qafë-Bar? Në errësirë, nën dhé. Shtynim vagonë si skllevër. Seç më the për poezinë. Me kryet mënjanë, dhembshurisht, si të varurit. Dhe unë të thashë se ç’është një që ka mbiemrin tënd, ai e pati librin tim dhe… nga i njëjti fshat jemi, fis… S’e dija që ti kishe shkruar poezi për të drejtat e njeriut, për Helsinkin, ishe i pari që e përmendje, kur nuk lejohej, në të gjithë poezinë shqipe.

            Fryma e Helsinkit u derdh porsi era,

            na përkëdheli zemrat, çeli si pranvera…

Kishe shkruar dhe në burgun e Burrelit, madje një roman “Bota e bardhë”, po ku është, s’gjendet? Në birucat e Rrëshenit ke bërë poezi me mend, po edhe unë. Dhe për Kanunin se ç’thamë një ditë, se mos ishte ditë, makth, tmerr, të dhashë një libër, më duket. Ja që edhe prilli thyhet, buzëqeshe hidhur. Po pse kemi folur aq pak bashkë? Pse?

Dhe u liruam në të njëjtin dimër, ti në dhjetor, unë mbas pak, në janar. Po ajo borë e ftohtë, po ajo diktaturë. Ti u ktheve në Kukësin tënd, nise të ndërtoje një shtëpi, por të internuan, të çuan andej ku nuk duhej të rrije as me bishat, kështu the, kurse unë shkova prapë në Lushnjë, mbartja tulla si i dënuar, pa asnjë të drejtë tjetër.                                                                                      Dhe të çuan në bankën e të akuzuarve për herë të katërt e të fundit. Ku ishte jot shoqe? Të erdhi nga pas kudo. Të ulën atje ku kam qenë ulur dhe unë. E pe Kukësin e Ri? A ishte shpirti i qytetit apo qe mbytur me të vjetrin? Ndoshta po ato pranga kam pasur edhe unë ndër duar, se si shtrëngohen, ka një vidhë të trashë, i vënë dhe një dryn të madh si dyerve të birucave. Në cilën ishe ti, në birucat andej, te 9-a isha unë në fillim. Dhe të dënuan shpejt e shpejt. Me vdekje. Me varje.                                                                                                    Te agjencia e autobusëve ngritën trekëmbëshin, gati afër qendrës së qytetit, ku isha arrestuar edhe unë. Sa herë kisha pritur aty për të ikur larg, në fshatin ku më kishin caktuar mësues. Ja dhe fusha me drurë molle anash dhe më tej mali me emrin Pikëllimë. Mjegull si andej. Fantazma ime avitet që të shikojë. Fantazma jote… zhduket.                                                                                Gjithçka u krye natën. Pas mesnate. Gusht, zagushi mbytëse. Ca yj të mëdhenj binin mbi qytet si kokrra misri, dora e Zotit i hidhte mbi rrugët dhe tarracat.                                                                                                        

Të sollën te vendi, heshturazi. Si hajdutë. Ah, sa i varfër ishe, me rroba të vjetra. Si të hipën në trekëmbësh? Kush ta vuri litarin në fyt? Çfarë the? Asnjë dëshmi.                                                                                             

Një lëkundje e fortë lart-poshtë. Terratisje. Ra mali mbi agjencinë e autobusëve, i theu drurët e mollëve anash, dritaret, u shtrembëruan, gulçe, qyteti përpëlitej në litarin e varur në qiell, u këput qielli, njëra këpucë preku gjykatën dhe tjetra komitetin e partisë, po lëkundej nata, i mbylli sytë përgjithmonë, kokëmënjanë, ashtu si ti, po shuhej…                                               Zbardhi fytyra e të varurit në të gjitha rrugët. Dhe u thirrën njerëzit për ta parë. Ishin shpërndarë ftesa. O Zot! Si në gjyqin tim.                                               

Midis tokës dhe qiellit ai, i varuri. Lëkundej lehtë, pikëllueshëm. Me kokën mënjanë. Symbyllur. Me qerpikët e zinj si zi e përjetshme. Herë shkonte paksa në të ardhmen, pastaj në të shkuarën, shpatë e drejtë e ngulur tej e tej mbi këdo, nga kryet te këmbët, e pamundur ta shoh, hiqeni.                                                    

Ora 11 e paradites digjte si pishtar. Një thikë e ashpër preu litarin. Trupi i Havzi Nelës ra përtokë në fund të trekëmbëshit. Pak fare trup i kishte mbetur, ndërsa shpirti i kishte ikur lart. Me përbuzje të shenjtë.                                                 Kufomën e çuan te lavazhet e policisë. E flakën në një qoshe. Afër mesnatës e ngritën si një deng. Në një gropë çfarëdo e mbuluan me dhé, gati si më këmbë, ashtu si në varje. Qafa ishte rrjepur. Përsipër hodhën ca shkurre, që të mos kuptohej asgjë. S’duhet të ishte më as i vdekur.                                                

Një vit më vonë do të binte Muri i Berlinit.                                                                                                                                                                             FORCA E BUZËQESHJES

Po buzëqeshja jote e hidhur ku kishte mbetur? E gjeta, ishte te jot shoqe. Ajo buzëqeshte si ti, për ty prapë. Kaq shumë njëlloj, mallëngjyeshëm, si drita e syve.                                                                                                                   

Do të desha të tregoja si u dashuruam, më tha ajo.                                                 

Ashtu? Jo për vuajtjet dhe dënimet? Se të gjithë ne flasim si na burgosën, si na vranë, si na hodhën dhé përsipër, si endemi si fantazma, kurse ajo, grua e heshtur, e bukur ende, me hiret e moshës së vonë, dinjitoze, ka vendosur të tregojë se si u dashuruan. Atje në Veri, maleve. E pabesueshme. Vetëm kjo ka rëndësi, më shumë se sa burgjet dhe vdekja.                                                     Kur të fillojmë të flasim për dashurinë, atëherë kemi fituar…

PJETËR ARBNORIN – NJË DUKURI E VEÇANTË, NGA I BURGOSUR NË KRYEPARLAMENTAR E TANI STATUJË…/

Nga Visar Zhiti/

 Rikthimi i Pjetër Arbnorit në vendin ku punoi, në Parlament si Kryetar i tij, pas burgut të gjatë, tashmë në bronz, statujë, gjithsesi na e (ri)kujton atë se sa njeri ishte, e kundërta e bronzit, na vjen të flasim, ndërkohë dëshmitar dhe kundërshtar i pa epur i së keqes.

E krahësojnë me Mandelën, e ka patur më të vështirë se ai. Mandelës i thoshin që po të ndërronte mendim e qendrimet, e lironin nga burgu. Me të burgosurit shqiptarë nuk kishte tolerime të tilla. Haveli kishte makinë shkrimi në dhomën ku e mbanin mbyllur, të burgosurit shqiptarë e kishin të ndaluar, duhej të shkruanin fshehurazi në qeli apo kampeve në miniera të tmerrshme, etj, etj.

Pjetër Arbnori është një dukuri, mund të themi. Sa e veçantë, po aq dhe shembëlltyrë. Erdhi nga terri i thellë i dënimeve dhe u bë i njohur në postdiktaturë, në tranzicion, teksa i ishte bashkuar lëvizjes për demokraci duke u bërë dhe lider i urtë. Ashtu mbeti, por shkaktonte dhe shamatë përreth, jo vetëm nga opozita. I ngadaltë, po i sigurtë. I dijshëm, pa shumë fjalë. Dha më shumë se ç’mori. Donin më shumë prej tij, por aq ishin mundësitë. Donin të harrohej, befas kur s’pritej, u kthye i statujtë. Që edhe ajo po përflitet. Ai përsëri hesht, shumë e më shumë.

Na ka lënë disa libra për të cilat një studiues arbëresh në Itali, Giuseppe Gradilone, shkruan se Arbnorin e çoi tek letërsia robëria, burgu.

 Qendresa e Arbnorit, fati i tij, lartësimi dhe ndihmesa, të harruarit dhe rikthimi janë me interes, vërtet përbëjnë një dukuri, ku më shumë se sa Arbnorin, kuptojmë kohën, ecurinë e saj dhe të tjerët, ata që bëjnë kohë dhe si. Mes shpresave dhe mashtrimeve.  

Ai, besoj, është pjesë e historisë së tanishme, por më shumë se sa në histori, është ende mes atyre që e njohën dhe punuan, që e deshën dhe e sulmuan, që i përballi urtësisht dhe bëri që të bashkohen simbolikisht përballë statujës së tij tani.

Si njëri nga ata që e njohën dhe punoi me të, edhe unë do të doja të thosha diçka, grimca ndodhish, që mendoj se shpjegojnë më përtej. Më thërrasin dëshpërimi i tij fundmë dhe zhgënjimet.

Së pari emrin “Pjetër Arbnori” e dëgjova në burgun e Spaçit, ma tha këngëtari Sherif Merdani… atje në Burrel është dhe ai… di shumë, i urtë… Emri i tij më kumboi mirë, sikur bashkohej e shenjta me arbëroren. E si mund të futej në burg ai emër? Shkruante dhe përkthente, thoshin. Tregimeve dhe romaneve të tij u vinte emër shkrimtari të huaj, sikur ishin përkthime. Me emër tjetër ai ishte regjistruar dhe në universitet, sepse nuk i lejoheshin studimet e larta për shkak të biografisë. ia kishin pushkatuar babanë. Pastaj dhe atë e dënuam me pushkatim se donte të themelonte një parti tjetër, klandestine, demokratike. Pushkatimin ia kthyen në burgim të përjetshëm..

Tjetër emri, tjetër partia, tjetër shkrimet… Të tijat ishin qëndresa në një jetë pa jetë, guximi i të qenit sa më njeri dhe në ferr, dinjiteti i natyrshëm.

Bëri 29 vjet burg, më shumë se sa e gjithë mosha e shkrimtarit tronditës,  bashkëqytetar i tij, Migjeni.

Po risjell këtu një rrëfim shumë domethënës për të në burg, e nxora nga burgologjia ime “Rrugët e ferrit”:

DUHANI I PJETRIT…

Burrë i ditur në Burrel (në burg), thonë, është Pjetër Arbnori. Prift është ky? Jo, ka qenë mësues. Shkruan romane. Po ta pëlqeu shkrimin Pjetri, ta dish, ka vlera.

Kush do të bëjë poezinë më të bukur për dritën e hënës, do t’i jap atë 1 kg duhan që më ka ardhur nga shtëpia, u thotë Pjetri shokëve të dhomës së vet.

Vërtet ç’ujëvarë drite, një tuberkuloz i florinjtë dergjej në frëngji! Kurse hëna s’dukej, jo se e kishin zënë retë, por muret ciklopike. Drita e hënës sikur gurgullonte nga ajo copë nate përtej.

U përzgjodh juria (me të burgosur). U mblodhën poezitë, copa letre, copa lëkure, shpirti… ca ishin gati, dikush po donte të përshtaste një tjetër a të bënte të re. Dhe si më e bukura u zgjodh ajo e kolonjarit Luan Burimi. Po ky e ka poezinë në mbiemër. Në emër ka luftën. Ngjan pak me të Alfred De Myzesë. Jo, jo, është origjinale. Ka frymëzimin popullor të krahinës së vet. Është stili i tij kështu. Urime, Luan! E mrekullueshme ideja jote, Pjetër, për këtë konkurs në burg!

Asnjë gazetë nuk do të shkruajë, s’do të flasin radiot, televizioni. Poetët jashtë, ata të realizmit socialist, marrin çmime të mëdha, me poema për diktatorin, për komunizmin, Partinë, u japin dekorata atyre, pará, studio, udhëtime jashtë shtetit. E ata asgjë nuk thonë, jo protestë, jo, por as një mërmërimë. Të paktën këtë konkurs poetik në burg, dhe s’është i pari, për një hënë që s’kursen ta derdhë dritën dhe për ne, të dënuarit, kujtoheni…

2.

Më pas, kur ra perandoria komuniste e Shqipëria mori tjetër udhë, do të na ndodhnin gjëra që as guxonim t’i ëndërronim.

Ja, Pjetër Arbnori do të vendosej si kryeparlamentar pikërisht në zyrën e diktatorit Enver Hoxha, në ngrehinën ku kishte qenë Komiteti Qendror i PPSH-së e shndrruar tashmë në Kryesi të Kuvendit.

Në burgologjinë time të dytë “Ferri i çarë”, e rrëfej këtë, përjetim imi:

PJETRI NË ZYRËN E ENVERIT

Kur hyra për herë të pa rë në zyrën e Diktatorit në ngrehinën e Komitetit Qendror, pata ankth dhe një frikë të tjetërllojtë, të mistershme. Kujtova se do të kapërceja mbi kufoma për të mbërritur në atë derë. Trokita. Ja, ja, nga kjo zyrë i vinin mynxyrat Shqipërisë. Shandani në tavan po më dukej si kokë e prerë, e kapur nga flokët e përgjakur. E pabesueshme.

Në poltronën e tij qe ulur Kryetari i porsazgjedhur i Parlamentit, Pjetër Arbnori, mbas 29 vjetësh burg. Prapë me rojë ai, dikur e ruanin si të burgosur, tani…

“Pse, nuk u pushkatua ki? – pyeti fantazma e Enver Hoxhës. – Apo u kthie këtu pas vdekjes së vet, fantazmë si unë? Kot ia falëm atë dreq jetë, na paska dashur të themelojë parti tjetër, është dhe katolik, do të më kenë mashtruar, vetëm tradhtarë kam pasur përreth, jo bashkëpunëtorë.”

– Dua të punojmë bashkë, – më tha Pjetër Arbnori, – merru me bibliotekën dhe shtypin këtu. Pranon?

– A nuk është e tmerrshme?… – e në vend të thosha “zoti”, desh mërmërita: – Shën Pjetër.

Pashë në tryezën e tij telefonat. M’u dukën si mjete torture.

– Nuk di t’i përdor, – më tha, – sidomos këta të brendshmit. Butonat kanë ende emrat e anëtarëve të Komitetit Qendror dhe të ministrave të pushkatuar. S’dihej a u telefononte dhe atyre, i thërriste të vrarë. Poshtë ndërtesës është labirinti, bodrumet dhe kanalet e nëndheshme. Të çojnë nëpër vilat e gjithë udhëheqjes. Në punë do të vish me kravatë.

Ndërsa po më përcillte, vura re se i tërhiqte si zvarrë këpucët e bardha, “ngaqë ka mbajtur gjatë vargonj ndër këmbë, – mendova, – dhe vazhdimisht ka ecur me shapka burgu.”

– Dëgjo, po të duash, zbrit me ashensorin e Enver Hoxhës, del më shpejt, – dhe më shtrëngoi duart.

Kur u mbyllën dyert, m’u duk se isha në një dhomë të ngushtë nga ku do të shpërthente gazi i vdekjes. Nëpër pasqyra më fanitej Enveri. Jo kaq pranë tij, o Zot! Ashensori po zbriste për në ferr.

3.

PARA SE TA BËNIN STATUJË DHE MË PAS

Nga të qenit simbol i vuajtjes dhe i qendresës në diktaturë dhe deri sa u bë statujë në demokraci është në mes koha e Pjetër Arbnorit – njeri. Meqënëse ai i mbart dhe i bashkon këto dy kohë, le ta quajmë dhe ne atë “demokraturë”, me të gjitha kuptimet që i japin asaj në media.

Kam ndjesinë se, në fund të fundit, më shumë janë dashur simboli dhe statuja e tij se sa vetë Pjetri. Dukuri kjo dhe e kohëve të tjera, por dhe e vendeve të tjerë, besoj, por jo kaq e rëndomtësuar deri në mosmirënjohje sa tani në vendin tonë.

Besoj se njerëz si Pjetri pak a shumë e kapnin këtë, e kuptonin që edhe po përdoreshin dhe mundoheshin të bënin moralisht më të mirën e mundshme brenda këtij kushti.

E njoha dhe unë Pjetër Arbnorin, madje punova me të në parlament e më vonë takoheshim e bisedonim. Do të desha të kujtoj ndonjë gjë në nderim të tij, janë grimca, i bindur që të tjerë më afër tij kanë më shumë e rrëfime më të rëndësishme.

Arbnorin unë e pashë të ishte i qetë, gjë që e bënte të dukej si me shumë heshtje, me një si tis trishtimi të pandarë, edhe kur qeshte.

Shef i shkëlqyer, thoshim. I palodhur. I drejtë. Si kryeparlamentari i parë në demokraci, në ngrehinën e Kryesisë kishte dhe punonjës të së kaluarës, kur aty ishte Komitetit Qendror i PPSH-së, që frika po u dilte shpejt nga ne. Pjetër Arbnori jo vetëm që nuk bëri luftë klase, por kur dilnin delegacione apo grupe jashtë shtetit, kujdesej vetë që t’u vinte radha të gjithëve dhe atyre që kishin 10 apo 20 vjet punë e nuk kishin dalë kurrë jashtë me Enverin.

Arbnori u përball me sulme si kryeparlamentar, jo vetëm të kundërshtarit politik, por dhe të të vetëve. Përgjigjej rrallë ose fare. Kujtoj kur e sulmoi një herë deputeti Azem Hajdari. Unë dola në media në mbrojtje të Pjetrit, më shumë si bashkëvuajtës i tij. Azemi më erdhi në zyrë gjithë përzemërsi, jo vetëm që më dha të drejtë, por dhe më përgëzoi. Ishte rrezatimi i Pjetrit, që lëshonte mirësi.    Drejtpeshues dinjitoz i çështjeve. Mbaj mend që vizitoi në burg dhe vejushën e diktatorit, Nexhmie Hoxhën, të dënuar për shpërdorim të fondeve shtetërore në Bllok dhe jo të shpërdorimit të pushtetit, të rrënimit të Shqipërisë, të izolimit të saj, të vrasjeve dhe persekutimit gjeneral.

Kushtet e burgut te vejushës së diktatorit ishin ku e ku sa herë më të mira, madje luksoze, po të krahësosheshin me ato të Pjetrit dhe të të gjithë burgosurve shqiptarë të regjimit të asaj.

Pjetri takonte me shumë dëshirë Shenjtoren Nënë Tereza, kur vinte në Tiranë, po e kisha parë të ikte me qejf dhe në takimin me atë aktorin komik anglez, i njohur si Pitkini.

Ndihej përkujdesi në veshjen e tij. Parapëlqente ngjyrat e çelëta, jakat e bardha, këpucët e bardha. Ishte bashkëshort i mirë, gjithë kujdes dhe baba i dy fëmijëve të bukur. Mbanin emrat e prindërve të tij. I pëlqente të fliste për ta.      I shkoja shpesh në zyrë dhe i kërkoja takime, i kërkonin ndihmë, ndonjë grup për pronat që nuk po i merrnin dot, ndokush për shkollë për fëmijët e ish të persekutuarve, donte të futej në punë një tjetër, ish i burgosur. Dua në doganë, kërkonte njëri. Pse pikërisht atje, thoshte Pjetri, mjafton të futesh në punë.

Kujtoj poetin Frederik Rreshpja, bashkëvuajtës yni, që më tha t’i thosha Pjetrit se po i konfiskonin shtypshkronjën, nga që kishte shtypur trakte, që bënin thirrje për të mos votuar referendumin për Kushtetutën e re dhe kundër Presidentit Berisha.

Arbnori dha porosi me shkrim që të mos cënohej Frederik Rreshpja me zell politik dhe jo më shumë se ç’e përmbante ligji.

Në zyrën e tij hynin shpesh deputetët Uran Butka, Pjetër Pepa, mbaj mend dhe botuesin Shefki Hysa.

Me Arbnorin kisha udhëtuar me helikopter për një takim të gjerë kulturor në Sarandë. Në kthim ai do të ikte në Shkodër, por unë doja të ndalja në Lushnjë, te ime më dhe ai u tha pilotëve që të uleshin ku të mundnin. Helikopteri zbarkoi në fushën ndanë stadiumit. Të rinjtë që po luanin me top, e ndërprenë…

Arbnori erdhi dhe vetë në Lushnjë për të parë në teatër një pjesë të tim eti, “Përqafime i dy kundërshtarëve”, rivihej në skenë pas gati gjysmë shekulli. Por ne duhet ta dekorojmë këtë autor, tha.

Ne takimet zyrtare i pëlqente të thoshte se ai, si Kryeparlamentar, ishte katolik, Kryeministri ortodoks dhe Presidenti mysliman. Një rastësi kuptimplotë për ne, shtonte. I rëndonte koka si e.Çurçillit.

E kisha parë dhe në takime të vështira. Mbaj mend atë me një grup të madh parlamentarësh grekë, mbi 20 veta, të cilët kërkuan që në takim të ishin vetëm me të. Dolën këshilltarë e bashkëpunëtorë të tij, unë nuk dola, mbase nuk rashë në sy se ndodhesha mes grekërve. Ai i vetëm i përballoi me sukses, tregoi se e njihte historinë e tyre po aq mirë, në mos më shumë se ata. Dhe e mbrojti bindshëm situatën e rënduar në Jug dhe premtoi zgjidhjen.

Kisha qenë me Arbnorin-kryetar Parlamendi në vizitat zyrtare në Maqedoni e Rumani. Me homologun e tij rumun, një autoritet me ndikim të madh, Arbnori  ishte perfekt.

Gjeja rast dhe i thosha të mos harronte Ditarin e Burgut, duhej botuar patjetër, jo vetëm romanet dhe novelet dhe letrat. Aty, te ditari është rëndesa… Eh, më thosh, nuk kam kohë tani, kur të dal në pension. Po jepua të tjerëve, ta daktilografojnë të paktën. Eshtë me një alfabet që e kisha shpikur vetë, më shpjegonte, për të mos ma kuptuar policët e burgut dhe tani e kam harruar, nuk e lexoj dot as unë.

Kur përgatiti për botim novelën lirike “Bukuroshja dhe hija”, i thashë se është e çuditëshme historia se si e kishte shkruar atë në birucë, në ata shiritat e bardhë anëve të gazetave. E kishin dënuar nga që kishte lënë shtrembër shapkat e veta në fund të shtratit.

Megjithëse i ngarkuar me shumë punë, e shkruajti natën hyrjen që ia kërkova. Ja, tha. Poeti Teodor Keko bëri një kritikë shumë të bukur për librin,  goditur pikërisht prej saj.    

Nën kujdesin e shkrimtarit Novruz Shehu, dolën të gjitha letrat e burgut të Arbnorit në vëllimin e madh “E dashtun Nanë”.

Më pas në Itali Arbnorin do ta prisja edhe unë. Kishte dhurata për të gjithë personelin e Ambasadës. Djalit tim të vogël i dha një arush të madh. Shoferi atje na tha se për herë të parë merrte një dhuratë nga një funksionar i lartë. Mbajti një ligjëratë në Universitetin “La Sapienza” në Romë.

Dhe në New York, më kanë treguar kolegë, që i tillë ishte shfaqur, modest, po kështu dhe në Washington.

Mbas vitit të çmendur 1997, kur Partia Demokratike dhe Arbnori ranë në opozitë, pritej nga adhuruesit e tij që ai me konsensus të ishte Presidenti i Republikës. Por nuk e dimë se sa mbështetje pati nga të dy kahët. Simboli i tij po zbehej.

Pjetri dinte të ishte dhe i sakrificës. Për fjalën e lirë u fut në një grevë të vështirë urie, i mësuar me to nga dikur.

Ndërkaq dhe më pas e ruante atë buzagazin dhe humorin shkodran mes miqve. Dhe miqtë e tij mbeteshin të pandryshuar, po ata që kishte patur në burg e pasburgut, kur punonte si marangoz. Po kështu dhe heshtja dhe një ai trishtimi siperan.

Kur rierdhën në pushtet demokratët, po thuhej se ai mund të shkonte ambasador pranë Selisë së Shenjte në Vatikan. E priste me shumë dëshirë, por nuk më kanë thënë gjë, më tha urtësisht një pasdite.

Ndërkaq unë i kërkova ndihmë për djalin, do të fillonte shkollën, klasën e parë. Ai u përkujdes, shkoi te Ipshkvi ynë Rrok Mirdita dhe im bir u regjistua në shkollën katolike “Ylber” në Tiranë, ku ishin dhe fëmijët e tij e ai zori miqësi me ta.

Takoheshim përzemërsisht në përurime librash. Rrallë. Si të papunë të dy. Dukej sikur dhe harrosa po marrshonte fitimtare. A thua kishte mbaruar misoni i Arbnorit?

Iku vetëm në Napoli, për të mos i bërë merak familjarët, për të kryer një ndërhyrje kirurgjikale, aspak të vështirë, por ndodhi ajo që s’pritej, befas vdes në spital.

E shoqja, Suzana, kërkoi që ceremonia mortore të mos ishte zyrtare. U mblodhëm shumë qytetarë në Katedrale në Shkodër.

Ndërkaq Piramidës së diktatorit Hoxha, të shndërruar në Qendrën Ndërkombëtare Kulturore, i vunë emrin “Pjetër Arbnori”, të atij që i kishte marrë zyrën së pari Enverit.

Por Piramida, nëse do të prishej siç diskutohej, do të humbte dhe emrin e ri. Por ai emër u spostua dhe pa u prishur Piramida.

Kur punoja në Ministrinë e Kulturës si drejtues i saj, një ditë më bie telefoni. Ishte shkrimtari Stefan Çapaliku. Më tha se skulptori Sadik Spahija kishte realizuar një portret të Arbnorit dhe se është në nderin e të gjithëve që ajo skulpturë të vihet diku në Tiranë, në Parlament, kudo, patjetër.

Më bëri përshtypje një si këmbëngulje e tij. Sikur kërkonte të trande pluhur harrese. Dhe nisa interesimin tim më lart. E dija forcën tronditëse të atij skulptori, e kisha parë te grupi skulpturor i poetëve të Librazhdit. Kërkova vendin ku mund të vendosej. Po nuk është realizuar mirë busti, mora përgjigje. Dhe ca më lart më thanë për ta lënë për më vonë.

Ç’kanë ata me anën artistike te veprës, u nxeh me të drejtë Çapaliku, detyra e tyre është të caktojn:e vendin se ku mund të vihet, se për anën artistike përgjigjen artistët, konkursi, komisioni që e ka miratuar. E kur më vonë?

Ndieja një si bosh brenda vetes. Një si braktisje dhe ankthin e ftohtë që vjen pas saj. Më mirë vonë se kurrë. Me ironi apo pa ironi? Mbasi priti nja 10 vjet statuja e Pjetrit, e nxorën për ta vënë në lulishten para ngrehinës ku ai punoi si Kryeparlamentar.

Dhe e sollën kundërshtarët e tij. U mbodhën në përurim jo vetëm familjarët dhe miqtë e përhershëm, por Kryeparlamentari aktual Ruçi, Presidenti i Republikës Meta, nga pozita dhe nga opozita, Basha. Dhe Zonja Topalli, ish Kryeparlamentarja tjetër demokrate, e para grua. Dhe Berisha – themeluesi i opozitës zyrtare, President dhe Kryeministër i saj, lideri historik. Me të cilin Arbnori bashkëpunoi me përkushtim e besnikëri.

Më dukej sikur nga çasti në çast Pjetri do të shpërndante cigare të dredhura, nga ai duhani i tij i burgut.

Ai urtësisht gjithsesi sikur e dha një tërmet të vogël kundër harresës së dëmshme. Busti i tij mbart qortim për të gjithë në heshtje. Dhe ashtu siç nuk pëlqehet qortimi gjithmonë, edhe pamja e tij e bronztë ngjalli pakënaqësi dhe shkaku s’është më Pjetri, por simboli i tij.

Unë po flas se më thërret dhëmbja e atyshme. Statuja e Pjetrit ka enigmën e një zemërimi sublim të një të burgosurit të madh. Edhe nëse nuk e pikasëm te origjinali.  Dhe fletët e librit në krah. Të shkruara e të pa shkruara. Nga që kemi mjaft për të thënë, edhe pas vdekjes.

Po më e rëndësishme tani është rikthimi. Duke u sjellë prej kundërshtarëve, unë e shoh si një përpjekje për t’u pajtuar bashkarisht me historinë, një mirëkuptim dhe shtrirje dore, ndjesa e paguxuar dhe kështu busti i Pjetër Arbnorit bëhet më i patundshëm dhe dyfish i vyer. Ngjan si i një porosie biblike, që “armiqtë t’i bëjmë vëllezër” dhe Pjetër Arbnori, aq sa ishte e munduar, ia doli. Edhe tani me vetminë e trishtë të një satuje.